معرفی دستگاه‌ ها و گوشه‌ های موسیقی ایرانی

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – در موسیقی ایرانی پیچیدگی‌ها و ساختارهایی وجود دارد که با نام دستگاه معرفی شده است. تقسیم بندی دستگاه‌ها حدود ۱۰۰ سال پیش در آواز و موسیقی ایران صورت گرفته است. بعدها از این ۱۲ مجموعه ۷ مجموعه که از وسعت و استقلال بیشتری برخوردار بودند را دستگاه نامیدند و پنج مجموعه دیگر که مستقل نبودند و از این ۷ دستگاه منشعب می‌شدند را آواز نامیدند. گوشه که گاهی به آن مقام (در شباهت با موسیقی عربی و ترکی) نیز گفته می‌شود، از اساسی‌ترین مؤلفه‌های هویت موسیقی ایرانی است. گوشه‌ها قطعه‌های ثبت شده از موسیقی سنتی ایرانی هستند که در طول زمان توسط استادان موسیقی ایرانی گردآوری شده و به هنرجویان آموخته می‌شود. هر دستگاه موسیقی سنتی دارای تعدادی گوشه است که توسط استادان مختلف به شکل‌های متفاوت ولی بسیار مشابه ثبت شده‌اند. منبع جمع‌آوری گوشه‌ها، عموماً قطعات نواخته شده در میان نوازنده‌های بومی نواحی مختلف ایران است.

دستگاه همایون

دستگاه همایون یکی از بزرگترین دستگاه‌های ایرانی است که محبوبیت خاصی بین مردم ایران دارد. همایون آوازى است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب. این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. همچنین از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود.

برطبق قول “مرحوم روح‌الله خالقی“:  همایون ناصحى است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل مى‌کند و با بیانى شیوا چنان نصیحت مى‌کند و پند مى‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادى نیست. آلبوم “بیداد” محمدرضا شجریان با آهنگ‌سازی مرحوم پرویز مشکاتیان از معروف‌ترین آثار مشهور در این دستگاه است.

از گوشه های مهم دستگاه همایون می توان به:

دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و در ردیف‌های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد و به علت حالت و ملودی روانی که دارد اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود. ماهور طبیعى‌ترین گام و اساس موسیقى فرنگى است. ماهور آوازى است با وقار و ابهت و شوکت خاصى به شنونده القا مى‌کند و آهنگ‌ساز براى بیان شجاعت‌ها و دلیرى از این آواز استفاده مى‌کند. ماهور چون قرین موسیقى فرنگى است، بین جوانان جایگاه خاصى دارد. اما در مجموع آواز ماهور طرب‌انگیز و شاد مى‌باشد.

آلبوم “ماه مجلس” اثر عبدالحسین مختاباد و آهنگ “مرغ سحر” محمدرضا شجریان از آثار برجسته در این دستگاه می‌باشند.

گوشه های مهم دستگاه ماهور عبارتند از:

درآمد، کرشمه، آواز، مقدمهٔ داد، مجلس افروز، خسروانی، دلکش، چهارمضراب و فرود، خاوران، طرب‌انگیز، نیشابورک، نصیرخانى(طوسی)، چهارپاره(مرادخانی)، فِیلی، ماهور، صغیر، آذربایجانی، حصار ماهور(آبول)، زنگوله، نغمه زیرافکنه، نیریز، شکسته، عراق، نهیب، مُحَیِّر، آشورآوند، اصفهانک، خرین، کرشمه، زنگوله، راک‌ هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمهٔ راک، صفیر راک، ساقى‌نامه، کشته، صوفى‌نامه، رنگ حربی، رنگ شَلَخو، رنگ یک چوبه.

دستگاه سه گاه

 از گوشه های مهم این دستگاه عبارتند از:

درآمد، كرشمه، نغمه، زابل، مخالف، مغلوب، مویه، شكسته مویه، تخت طاقدیس، حدی، رجز، پهلوی، حزین، حاجی حسنی، نغمه مخالف، زنگ شتر، شاه خطایی…

دستگاه چهارگاه

سه‌گاه و چهارگاه با یکدیگر پیوستگى خاصى دارند. این‌گونه رابطه بین هیچ دو دستگاه دیگر وجود ندارد. تمامى گوشه‌هاى سه‌گاه را مى‌توان در چهارگاه با تغییر مقام اجرا نمود. البته چهارگاه چند گوشهٔ مخصوص بخود دارد که در سه‌گاه اجرا نمى‌شود. از طرفى مقام‌هاى این دو دستگاه بقدرى با یکدیگر متفاوتند که مى‌توان گفت هیچ دو مقامى در موسیقى ایرانى این‌گونه باهم فرق ندارند. چهارگاه از نظر علمى مهمترین مقام موسیقى ایرانى است. این آواز نمایندهٔ جامع و کاملى از تمام حالات و صفات موسیقى ایرانى است. بطورى که تمام صفات عالى و ممتاز گام‌هاى ایرانى را مى‌توان در چهارگاه بطور یکجا پیدا کرد.

آلبوم “دستان”، از آثار بسیار برجسته استاد شجریان با آهنگسازی بی نظیر پرویز مشکاتیان در دستگاه چهارگاه است.

برخی از گوشه های مهم چهارگاه عبارتند از:

درآمد، پیش زنگوله، نغمه، زنگ شتر، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، حاجی حسنی، حدی، پهلوی، رجز، منصوری.

راست پنجگاه

دستگاه راست پنج گاه در بین دستگاه‌ها از همه کمتر اجرا مى‌شود. بعضى موسیقى‌دان‌ها معتقدند که این دستگاه به قصد تعلیم بنا شده است. راست پنج‌گاه ترکیبى است از سایر مقام‌ها و در این آواز مى‌توان به تمام مقام‌هاى ایرانى وارد شد. از این‌رو مى‌توان تمام احساساتى که در دستگاه‌هاى موسیقى ایرانى است را با راست پنج‌گاه ایجاد نمود. راست پنج‌گاه آواز کاملى است؛ زیرا داراى تمام حالات و صفات آوازهاى دیگر نیز هست.

محمدرضا لطفی به همراه محمدرضا شجریان آثار بسیار زیبا و شاخصی در این دستگاه ارائه کرده‌اند که می‌توان به: “راست پنجگاه اجرای حافظیه شیراز”، “چشمه نوش” و “قافله‌سالار” اشاره کرد.

گوشه های مهم دستگاه راست پنجگاه عبارتند از:

درآمد، درآمد دوم، زنگ شتر، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح‌افزا، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بال کبوتران، بیات عجم، بحر نور، قرچه، مُبَرقَع، طرز، ابوالچپ، لیلى و مجنون، راوندی، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، ماوراءالنهر، نفیر، فرنگ.

دستگاه نوا

دستگاه نوا از دیگر دستگاه‌هاى هفت‌گانهٔ موسیقى ایرانى است و آوازى است در حد اعتدال که آهنگى ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز. نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. بسیاری از اساتیدی هم که این دستگاه را اجرا کرده‌اند، آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار آنان شده است. آثاری همچون “چهره به چهره” محمدرضا لطفی، “نی‌نوا” حسین علیزاده، “نوا و مرکب خوانی” پرویز مشکاتیان و “دود عود” پرویز مشکاتیان از برجسته‌های این دستگاه بشمار می‌آیند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.

گوشه های مهم دستگاه نوا عبارتند از:

چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم، کرشمه، گردانیه، نغمه، بیات راجه، خرین، عشاق، نهفت، گُوِشت، عشیران، نیشابورک، مَجُسْلی، خجسته، ملک‌حسین، حسین، بوسَلیک، نیریز، رنگ نوا، رنگ نستارى.

دستگاه شور

دستگاه شور یکی از هفت دستگاه موسیقی ملی ایران و متداول‌ترین آواز بین مردم این سرزمین است به گونه‌ای که اشخاصی نیز که نسبت به موسیقی آگاهی ندارند یا بسیار کم راجع به آن می‌دانند اگر گاهی زمزمه‌ای کنند در یکی از متعلقات شور می‌گنجد از این رو “شور” را مادر دستگاه‌های ایرانی لقب داده اند و از دستگاه‌های پرگوشه ماست. وسعت این دستگاه آنچنان است که حتی چهار آواز مستقل نیز به نام‌های افشاری, ابوعطا, بیات ترک و دشتی از ملحقات آن به حساب می‌آیند. غالب آوازهایی که خواننده آموزش ندیده ایرانی می‌‌خواند در یکی از مایه‌های این آواز می‌‌گنجد، از این رو این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده‌اند.

“معمای هستی” اثر محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا، همایون شجریان، نوازندگی محمدرضا لطفی که در سال ۱۳۷۶ اجرا شد، در دستگاه شور است.

متعلقات شور: