درس هفتم فارسی نهم| معنی شعر و کلمات، آرایه‌ها و خودارزیابی صفحه ۵۶ و ۵۷

غزل حضرت حافظ نمونه‌ای درخشان از شعر کلاسیک قرن هشتم هجری است. درس هفتم فارسی نهم به غزل ۲۵۵ از دیوان حافظ با درون‌مایه صبر در برابر سختی‌ها و مشکلات و امیدوار بودن اختصاص داده شده است. در این بخش از ستاره این شعر را معنی کرده‌ایم و نکات آن را نیز توضیح داده‌ایم. با ما همراه باشید.

معنی بیت به بیت شعر به همراه معانی لغات و آرایه‌های ادبی

۱.یوسف گم‌گشته باز آید به کنعان غم مخور/ کلبه احزان شود روزی گلستان، غم مخور
معنی بیت:

غصه نخور که یار تو دوباره به سرزمین خود (در این‌جا کنعان) بر می‌گردد و خانه اندوه تو آن روز به باغی سرسبز و گلستانی پر از شادی تبدیل می‌شود.

معنی لغات مهم:

• باز آید: بر می‌گردد
• کنعان: نام قدیم فلسطین
• احزان: جمع حزن، غم‌ها

آرایه‌های ادبی:

• تلمیح به داستان حضرت یوسف
• مراعات نظیر با ایجاد شبکه معنایی بین یوسف، کنعان، کلبه
• تکرار: غم مخور
• تضاد بین کلبه احزان و گلستان

 

۲.ای دل غم‌دیده حالت به شود، دل بد مکن/ وین سر شوریده باز آید به سامان، غم مخور
معنی بیت:

ای دل داغ‌دیده و غمگین، نگران نباش که حالت به‌زودی بهتر می‌شود و ناراحت نباش که افکار آشفته‌ای که داری برطرف خواهد شد.

معنی لغات مهم:

• سر شوریده: افکار پریشان و غمگین
• سامان: در این بیت منظور آرام و قرار گرفتن است.

آرایه‌های ادبی:

• ای دل غم‌دیده: تشخیص
• دل بد مکن کنایه از این است که نگران نباش
• تضاد بین شوریده و سامان
• سر: مجاز از فکر

 

۳.دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نرفت/ دائما یکسان نباشد حال دوران، غم مخور
معنی بیت:

اگر روزگار برای مدت کوتاهی بر وفق مراد ما نبود ناراحت نباش و بدان که وضعیت همیشه یک‌جور نخواهد بود و تغییر می‌کند.

معنی لغات مهم:

• گردون: آسمان
• دور گردون: گردش روزگار
• بر مراد ما نرفت: طبق خواسته ما پیش نرفت

آرایه‌های ادبی:

• واج آرایی حروف د و ر
• تکرار دور

 

۴.هان مشو نومید چون واقف نه‌ای از سر غیب/ باشد اندر پرده بازی‌های پنهان، غم مخور
معنی بیت:

ناامید نشو که تو از اسرار نهانی عالم غیب آگاه نیستی؛ در پشت پرده آن‌چه که من و تو می‌بینیم، حکمت‌هایی پنهان وجود دارد که ما نمی‌دانیم؛ پس اندوهگین نباش.

معنی لغات مهم:

• هان: برای آگاه کردن و هشدار دادن به کار می‌رود، به معنی آگاه باش
• واقف نه‌ای: آگاه نیستی
• سر غیب: اسرار پنهان

آرایه‌های ادبی:

• تلمیح به آیه ۵۹ سوره انعام؛ «و عنده مفاتح الغیب لا یعلمها الا هو.»

 

۵.ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی بر کند/ چون تو را نوح است کشتی‌بان ز طوفان، غم مخور
معنی بیت:

ای دل حتی اگر سیل نابودی اساس تمام هستی را با خود ببرد، تا زمانی که نوح کشتی‌بان تو است غمگین و نگران نباش.

معنی لغات مهم:

• ار: مخفف اگر
• بنیاد: پایه و اساس
• بر کند: از جا درآورد، نابود کند

آرایه‌های ادبی:

• تلمیح به داستان حضرت نوح
• مراعات نظیر بین واژگان نوح، کشتی، سیل و طوفان
• اضافه تشبیهی: سیل فنا
• واج آرایی: تکرار حرف ت
• تشخیص: ای دل
• بنیاد هستی برکند کنایه از نابود کردن است

 

۶.در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم/ سرزنش‌ها گر کند خار مغیلان، غم مخور
معنی بیت:

اگر در صحرا به عشق رسیدن به کعبه (معشوق) راه می‌روی و قدم برمی‌داری، از آزار و گزندی که در مسیر ممکن است به تو برسد ناراحت و آزرده نشو و به مسیرت ادامه بده.

معنی لغات مهم:

• سرزنش: ملامت
• خار مغیلان: نوعی گیاه خاردار با میوه ای شبیه باقلا. اصل این کلمه ام‌غیلان، به معنی مادر غول‌ها، بوده است؛ در زمان‌ها گذشته فکر می‌کردند غول‌های بیابانی زیر بوته‌ها پنهان می‌شوند و مسافران را گمراه می‌کنند.

آرایه‌های ادبی:

• مراعات نظیر بین بیابان، کعبه، مغیلان
• تشخیص: سرزنش شدن توسط خار مغیلان

 

۷.گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد، بس بعید/ هیچ راهی نیست کان را نیست پایان، غم مخور

معنی بیت:

هرچند رسیدن به معشوق کار دشواری است و مقصد ظاهرا بسیار دور است، اما از آن‌جایی که هیچ راهی بدون پایان نیست، غمگین نباش.

معنی لغات مهم:

• بعید: دور
• کان را: مخفف که آن را

آرایه‌های ادبی:

• تضاد بین دو واژه منزل و مقصد
• تکرار بس و نیست

 

۸.حافظا! در کنج فقر و خلوت شب‌های تار/ تا بود وردت دعا و درس قرآن، غم مخور
معنی بیت:

ای حافظ! تا زمانی که ذکرت دعا و قرآن است، از تنهایی و فقر نترس و غم به دل خود راه نده.

معنی لغات مهم:

• ورد: دعای زیرلب

آرایه‌های ادبی:

• واج‌آرایی حرف د

شما دانش‌آموزان گرامی می‌توانید معنی درس قبلی، درس آداب زندگانی، را هم در ستاره مطالعه کنید.

قالب شعری درس هفتم فارسی نهم

این شعر زیبا از حضرت حافظ در قالب غزل سروده شده است؛ غزل قالب شعری است که در آن مصرع اول بیت اول با تمام مصاریع زوج هم‌قافیه است.

دانش‌آموزان عزیز، برای پیدا کردن درس مورد نظر خود از کتاب فارسی نهم و مطالعه آن در ستاره، کلیک کنید: فارسی پایه نهم

پاسخ به خودارزیابی درس هفتم فارسی نهم؛ صفحه ۵۶

۱. چه چیزی پذیرش سختی‌ها را برای حافظ، آسان کرده است؟

این که وضعیت روزگار ثابت نیست و اگر چند وقت بر وفق مراد ما نبود، نباید غم به دل خود راه دهیم. هم‌چنین حضرت حافظ توکل به خدا و قرآن خواندن را راهی برای آرامش بیشتر می‌داند و به آینده هم امیدوار است.

۲. انسان عاقل در برابر حوادث و مشکلات زندگی، چگونه باید رفتار کند؟
انسان عاقل در مواجهه با مشکلات، با امید و توکل به خدا و دانستن این موضوع که روزگار همیشه یکسان نیست و آینده‌ای بهتر در انتظار اوست، تلاش می‌کند و غم به دل راه نمی‌دهد.

۳. بیت زیر با کدام یک از بیت‌های درس ارتباط بیشتری دارد؟
غواص اگر اندیشه کند کام نهنگ/ هرگز نکند در گرانمایه به چنگ
پاسخ: با بیت «گرچه منزل، بس خطرناک است و مقصد، بس بعید/ هیچ راهی نیست کان را نیـست پایان، غـم مخور» ارتباط معنایی دارد.

هم‌چنین بخوانید: معنی درس هشتم فارسی نهم با آرایه‌ها و نکات دستوری

پاسخ گفت‌وگو درس هفتم فارسی نهم؛ صفحه ۵۶

۱. غزلی دیگر از دیوان حافظ انتخاب کنید و درباره پیام‌های آن در کلاس، گفت و گو کنید.
وقت را غنیمت دان آن قدر که بتْوانی/ حاصل از حیات ای جان این دم است تا دانی

کام‌بخشی گردون عمر در عوض دارد/ جهد کن که از دولت داد عیش بستانی

باغبان چو من زین جا بگذرم حرامت باد/ گر به جای من سروی غیر دوست بنشانی

زاهد پشیمان را ذوق باده خواهد کشت/ عاقلا! مکن کاری کآورد پشیمانی

محتسب نمی‌داند این قدر که صوفی را/ جنس خانگی باشد همچو لعل رمانی

با دعای شب‌خیزان ای شکردهان مستیز/ در پناه یک اسم است خاتم سلیمانی

پند عاشقان بشنو و از در طرب بازآ/ کاین همه نمی‌ارزد شغل عالم فانی

یوسف عزیزم رفت ای برادران رحمی/ کز غمش عجب بینم حال پیر کنعانی

پیش زاهد از رندی دم مزن که نتوان گفت/ با طبیب نامحرم حال درد پنهانی

می‌روی و مژگانت خون خلق می‌ریزد/ تیز می‌روی جانا ترسمت فرومانی

دل ز ناوک چشمت گوش داشتم لیکن/ ابروی کماندارت می‌برد به پیشانی

جمع کن به احسانی حافظ پریشان را/ ای شکنج گیسویت مجمع پریشانی

گر تو فارغی از ما ای نگار سنگین‌دل/ حال خود بخواهم گفت پیش آصف ثانی

این غزل که چهارصد و هفتاد و سومین غزل زیبا و شیرین از حضرت حافظ است، به اهمیت غنیمت شمردن وقت اشاره می‌کند. این‌که انسان در حال زندگی کند و از هر لحظه عمرش لذت ببرد، پراهمیت‌ترین مسئله در زندگی است. عشق، لذت، زیبایی و شادی ارزش‌هایی معنوی و والاست که بر دنیای فانی و هرآن‌چه در اوست، ارجحیت  دارد.

پاسخ نوشتن درس هفتم فارسی نهم؛ صفحه ۵۷

۱. واژگانی را که نشانه جمع دارند، مشخص کنید و مفرد هریک را بنویسید.
کنعان
گلستان
دودمان
احزان: جمع است – مفرد: حزن

پیروان: جمع است _ مفرد: پیرو

کشتیبان
پایان
آزادگان: جمع است _ مفرد: آزاده

۲. در بیت زیر، قافیه‌ها را مشخص کنید و سه واژه هم‌قافیه با آن‌ها بنویسید.

همای اوج سعادت به دام ما افتد/ اگر تو را گذری بر مقام ما افتد «حافظ»
پاسخ: در این بیت دام و مقام قافیه است. هم‌قافیه‌ها: خام، رام، نام، مشام، کام.

۳. بیت زیر با کدام‌یک از بیت‌های درس، ارتباط معنایی دارد؟ دلیل ارتباط آن را بنویسید.
عزیز مصر به رغم برادران غیور/ ز قعر چاه برآمد به اوج ماه رسید«حافظ»
پاسخ: دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نرفت/ دائما یکسان نباشد حال دوران غم مخور

وضعیت و شرایط همیشه به یک صورت نمی‌ماند و دائما در حال تغییر است؛ بنابراین اگر برای مدتی روزگار بر وفق مراد ما پیش نرفت، نباید غم به دل راه بدهیم. مصداق این پند حضرت حافظ، داستان حضرت یوسف است که برادرانش او را به چاه انداختند، اما پس از چندی او را پیدا کردند و بعدها عزیز مصر شد.

دانش‌آموزان گرامی، از طریق لینک مقابل می‌توانید پاسخ سوالات درس مورد نظر خود از کتاب پیام‌های آسمان را هم در ستاره مشاهده کنید: پیام‌های آسمان پایه نهم