نویسنده: زهره محمدی
بروزرسانی: 13 شهریور 1403
ضرب‌المثل‌ها بخش مهمی از فرهنگ و ادبیات ایران هستند و بسیاری از آن‌ها ریشه در قرآن دارند. قرآن، با عمق معنایی و حکمت‌های بی‌پایانش، منبع الهام بسیاری از این ضرب‌المثل‌ها بوده است. این موضوع نشان‌دهنده تأثیر عمیق قرآن بر اندیشه و رفتار ایرانیان در طول تاریخ است. شناخت این ضرب‌المثل‌ها نه تنها آگاهی ما را از میراث فرهنگی‌مان افزایش می‌دهد، بلکه ارتباط ما با آموزه‌های قرآنی را نیز تقویت می‌کند.
انواع ضرب المثل‌های قرآنی
۱. **از تو حرکت، از خدا برکت**
– برگرفته از آیه‌ی «وَ أَن لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَی» (نجم، ۳۹) – “و اینکه برای انسان چیزی جز تلاش او نیست.”
۲. **دروغگو دشمن خداست**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ» (غافر، ۲۸) – “همانا خداوند کسی که افراط کننده و دروغگو است را هدایت نمی‌کند.”
۳. **پشت سر کسی غیبت نکن، پشت سرت غیبت می‌کنند**
– برگرفته از آیه‌ی «وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا» (حجرات، ۱۲) – “و بعضی از شما غیبت بعضی را نکند.”
۴. **هرچه کنی به خود کنی، گر همه نیک و بد کنی**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا» (اسراء، ۷) – “اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی کرده‌اید و اگر بدی کنید، به خودتان بد کرده‌اید.”
۵. **خدا روزی‌رسان است**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ» (ذاریات، ۵۸) – “همانا خداوند همان روزی‌رسان و صاحب قوت استوار است.”
۶. **خدا جای حق نشسته است**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ لَا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئًا» (یونس، ۴۴) – “همانا خداوند به مردم هیچ ستمی نمی‌کند.”
۷. **به نیکی یاد کن تا به نیکی یاد شوی**
– برگرفته از آیه‌ی «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ» (بقره، ۱۵۲) – “پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.”
۸. **قسم دروغ نخور**
– برگرفته از آیه‌ی «وَاحْفَظُوا أَیْمَانَکُمْ» (مائده، ۸۹) – “و سوگندهای خود را نگه دارید.”
۹. **چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است**
– برگرفته از آیه‌ی «یَسْئَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلْ مَا فَضَلَ» (بقره، ۲۱۹) – “از تو می‌پرسند چه چیزی انفاق کنند؟ بگو آنچه که اضافه است.”
۱۰. **هر کس به راه راست می‌رود، به نفع خودش می‌رود**
– برگرفته از آیه‌ی «مَنْ یَهْتَدِ فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ» (اسراء، ۱۵) – “هرکس هدایت شود، تنها به نفع خود هدایت یافته است.”
۱۱. **گر صبر کنی ز غوره حلوا سازی**
– برگرفته از آیه‌ی «فَصَبْرٌ جَمِیلٌ» (یوسف، ۱۸) – “پس صبری نیکو [بهتر است].”
۱۲. **به خدا توکل کن**
– برگرفته از آیه‌ی «وَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ وَکَفَی بِاللَّهِ وَکِیلًا» (احزاب، ۳) – “و بر خدا توکل کن و همین بس که خداوند کارساز است.”
۱۳. **آزموده را آزمودن خطاست**
– برگرفته از آیه‌ی «لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا» (بقره، ۲۸۶) – “خداوند هیچ‌کس را جز به اندازه تواناییش مکلف نمی‌سازد.”
۱۴. **هرکه با آل علی درافتاد، ور افتاد**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَالَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ» (نحل، ۱۲۸) – “همانا خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کرده و نیکوکارند.”
۱۵. **عاقبت شر بد است**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ لَا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ» (یونس، ۸۱) – “خداوند کار مفسدان را اصلاح نمی‌کند.”
۱۶. **آتش به پاکن، دست خود را می‌سوزاند**
– برگرفته از آیه‌ی «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» (زلزله، ۸) – “پس هرکس هم وزن ذره‌ای بدی کند، آن را می‌بیند.”
۱۷. **از خدا بترس و گناه نکن**
– برگرفته از آیه‌ی «وَاتَّقُوا یَوْمًا تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ» (بقره، ۲۸۱) – “و از روزی بترسید که در آن به سوی خدا بازگردانده می‌شوید.”
۱۸. **حق همیشه پیروز است**
– برگرفته از آیه‌ی «وَإِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ» (صافات، ۱۷۳) – “و همانا سپاهیان ما همیشه پیروزند.”
۱۹. **یه سال بخور نون و تره، صد سال بخور نون و کره
**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا» (شرح، ۶) – “همانا با سختی، آسانی است.”
۲۰. **آفتاب زیر ابر نمی‌ماند**
– برگرفته از آیه‌ی «وَجَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا» (نبأ، ۱۳) – “و خورشید فروزان را آفریدیم.”
۲۱. **هرکه در پی کلاغ رود، در خرابه منزل کند**
– برگرفته از آیه‌ی «وَاتَّبَعُوا أَمْرَ کُلِّ جَبَّارٍ عَنِیدٍ» (هود، ۵۹) – “و از فرمان هر ستمگر سرکش پیروی کردند.”
۲۲. **پول حلال، زندگی حلال**
– برگرفته از آیه‌ی «وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ» (بقره، ۱۸۸) – “و اموال یکدیگر را به ناحق نخورید.”
۲۳. **دنیا سرای گذر است**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ» (رعد، ۲۶) – “همانا این زندگی دنیا چیزی جز متاعی ناچیز نیست.”
۲۴. **به جای اینکه ماه را نشان دهد، انگشت را نگاه می‌کند**
– برگرفته از آیه‌ی «فَإِنَّهَا لَا تَعْمَی الْأَبْصَارُ وَلَکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ» (حج، ۴۶) – “چشم‌ها کور نیستند بلکه دل‌هایی که در سینه‌هاست کور شده است.”
۲۵. **درخت هر چه پر بارتر، سر به زیرتر**
– برگرفته از آیه‌ی «وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا» (فرقان، ۶۳) – “و بندگان رحمان کسانی هستند که بر روی زمین با فروتنی راه می‌روند.”
۲۶. **عذر بدتر از گناه**
– برگرفته از آیه‌ی «ثُمَّ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ جَوَابٌ إِلَّا أَنْ قَالُوا إِنَّا کُنَّا ظَالِمِینَ» (اعراف، ۵) – “سپس هیچ جوابی نداشتند جز اینکه گفتند ما ظالم بودیم.”
۲۷. **هر چیزی به وقتش نیکوست**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ» (طلاق، ۳) – “همانا خداوند کارش را به انجام می‌رساند.”
۲۸. **هر که بامش بیش، برفش بیشتر**
– برگرفته از آیه‌ی «وَتِلْکَ الْأَیَّامُ نُدَاوِلُهَا بَیْنَ النَّاسِ» (آل عمران، ۱۴۰) – “و این روزها را میان مردم می‌گردانیم.”
۲۹. **هر که کارش بیشتر، انتظارش کمتر**
– برگرفته از آیه‌ی «وَلِکُلِّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ» (بقره، ۱۴۸) – “هر کس را جهت و هدفی است که بدان رو می‌کند، پس در خیرات سبقت گیرید.”
۳۰. **هر که بامدادان نیکی کند، شامگاهان نیکی ببیند**
– برگرفته از آیه‌ی «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ» (زلزله، ۷) – “پس هر کس هم وزن ذره‌ای نیکی کند، آن را می‌بیند.”
۳۱. **نه خود خور و نه کس دهد، گنده کند و پس دهد**
– برگرفته از آیه‌ی «الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ» (نساء، ۳۷) – “کسانی که بخل می‌ورزند و مردم را به بخل وا می‌دارند.”
۳۲. **از خویش بر خویش مترس**
– برگرفته از آیه‌ی «وَإِذْ قَالَ مُوسَیٰ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی» (صف، ۵) – “و هنگامی که موسی به قومش گفت: ای قوم من، چرا به من آزار می‌رسانید؟”
۳۳. **بهتر است بخورم، نان خشک با آرامش**
– برگرفته از آیه‌ی «وَجَعَلْنَا بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً» (روم، ۲۱) – “و میان شما مودت و رحمت قرار دادیم.”
۳۴. **کار نیک از پرچم بلندتر است**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی مَقَامٍ أَمِینٍ» (دخان، ۵۱) – “همانا پرهیزگاران در مقامی امن قرار دارند.”
۳۵. **هرچه دیر آید، خوب‌تر آید**
– برگرفته از آیه‌ی «وَعَسَیٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ» (بقره، ۲۱۶) – “و چه بسا چیزی را دوست نداشته باشید و آن برای شما خیر باشد.”
۳۶. **هرکس طاووس خواهد، جور هندوستان کشد**
– برگرفته از آیه‌ی «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَیٰ» (سجده، ۱۹) – “اما کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، باغ‌های اقامتگاه بهشت از آنِ آنان است.”
۳۷. **زبان سرخ، سر سبز را دهد بر باد**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ» (بقره، ۱۹۰) – “همانا خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد.”
۳۸. **کوه به کوه نمی‌رسد، آدم به آدم می‌رسد**
– برگرفته از آیه‌ی «وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلَاقُوهُ» (بقره، ۲۲۳) – “از خدا بترسید و بدانید که شما او را ملاقات خواهید کرد.”
۳۹. **هرکه در جوانی نخواهد، در پیری پشیمان شود**
– برگرفته از آیه‌ی «وَلَا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا» (قصص، ۷۷) – “و بهره‌ات را از دنیا فراموش مکن.”
۴۰. **دیوار گوش دارد**
– برگرفته از آیه‌ی «وَمَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» (ق، ۱۸) – “و هیچ سخنی از دهان بیرون نمی‌آید مگر اینکه نزد آن مراقبی آماده است.”
۴۱. **هرچه کنی به خود کنی، گر همه نیک و بد کنی**
– برگرفته از آیه‌ی «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ» (زلزله، ۷-۸) – “پس هر کس هم وزن ذره‌ای نیکی کند، آن را می‌بیند و هر کس هم وزن ذره‌ای بدی کند، آن را می‌بیند.”
۴۲. **هر کس دو روزش برابر باشد، زیان کرده است**
– برگرفته از آیه‌ی «وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَیٰ حَیَاةٍ» (بقره، ۹۶) – “و آنان را حریص‌ترین مردم بر زندگی خواهی یافت.”
۴۳. **نان به نرخ روز خوردن**
– برگرفته از آیه‌ی «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْی
َا» (بقره، ۲۰۴) – “و از مردم کسانی هستند که سخن او در زندگی دنیا تو را به شگفت وا می‌دارد.”
۴۴. **از تو حرکت، از خدا برکت**
– برگرفته از آیه‌ی «وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَی» (نجم، ۳۹) – “و اینکه برای انسان چیزی جز تلاش او نیست.”
۴۵. **کار امروز را به فردا مسپار**
– برگرفته از آیه‌ی «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» (شرح، ۷) – “پس وقتی که از کاری فارغ شدی، [به کار دیگر] بپرداز.”
۴۶. **پند ناصحان را گوش کن و از گفتن کلمه‌ای پرهیز مکن**
– برگرفته از آیه‌ی «وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ» (مؤمنون، ۶۰) – “و کسانی که آنچه را داده‌اند، می‌دهند و دل‌هایشان [از ترس بازگشت به سوی خدا] لرزان است.”
۴۷. **هر که نیکی می‌کند، خدا دوستش دارد**
– برگرفته از آیه‌ی «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (بقره، ۱۹۵) – “همانا خداوند نیکوکاران را دوست دارد.”
۴۸. **هیچ‌کس به اندازه کف دست خود نیک نبوده است**
– برگرفته از آیه‌ی «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَیٰ» (انعام، ۱۶۴) – “و هیچ‌کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد.”
۴۹. **همه چیز دست خداست**
– برگرفته از آیه‌ی «فَلِلَّهِ الْمَکْرُ جَمِیعًا» (رعد، ۴۲) – “پس تمام نقشه‌ها به دست خداست.”
۵۰. **خدا عاقبت خیر بدهد**
– برگرفته از آیه‌ی «رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً» (بقره، ۲۰۱) – “پروردگارا، در دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی عطا کن.”
