کتاب زیج ممتحن اثر کیست؟

ابوعلی یحیی بن ابی‌منصور فارسی، بزرگ خاندان «آل منجم» و از منجمان برجسته قرن سوم قمری بود که به خدمت مامون عباسی درآمد. او سرانجام به سال ۲۳۰ ق درگذشت. تنها اثر نجومی وی، زیج ممتحن است.

او نیز مانند بسیاری از همکاران خود، نتایج حاصل از رصدهای خود به همراه عده‌ای از منجمان را در زیجی در رصدخانهٔ شماسیهٔ بغداد گرد آورد که نسخه‌ای از آن در دست است. پژوهش‌هایی که در بارهٔ این زیج به عمل آمده‌است، نشان می‌دهد که ابی‌منصور در محاسبهٔ ماه‌گرفتگی و خورشیدگرفتگی، از روشی تقریبی استفاده کرده‌است که آثار بطلمیوس در آن دیده نمی‌شود.

ابوعلی یحیی بن ابی‌منصور 

ابوعلی، یحیی بن ابی‌منصور فارسی، بزرگ خاندان «آل منجم» بود. خاندانی که در میان آنان دانشمندانی ادیب، اخترشناس و متکلم وجود داشت. او تا پیش از گرویدن به اسلام، «بِزیست» نام داشته، و پدرش نیز آبان گُشَسب فیروز/ فیروزان نامیده می‌شده است. پس از اسلام آوردن، نام او و پدرش از فارسی (بزیست پسر فیروز) به عربی برگردانده شد و بعدها به یحیی بن ابی‌منصور تغییر یافت.

یحیی در میان موالیِ مامون عباسی بزرگ شد و ابتدا به فضل بن سهل پیوست. فضل در احکام نجوم و کواکب به نظر او عمل می‌کرد. زمانی که فضل به سال ۲۰۲ ق کشته شد، مامون او را به وزارت برگزید و چون مجوسی بود، وی را به اسلام ترغیب کرد. یحیی، به دست مامون اسلام آورد و از یاران خاص مامون شد.

منابع تاریخی چهار پسر به نام‌های علی، محمد، سعید و حسن را به او نسبت داده‌اند، اما فلایشهامر پسر پنجمی نیز به نام احمد به او نسبت داده است.

کتاب زیج ممتحن مهم ترین اثر ابوعلی یحیی بن ابی‌منصور

برای یحیی بن ابی‌منصور آثار بسیاری نام برده شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

مهمترین دستاوردهای نجومی یحیی و نتایج رصدهای او و گروه زیردستش در شماسیه، در مهمترین اثر وی، زیج مُمتَحَن مأمونی، گرد آمده است.

مجموعه این رصدها بین دانشمندان پس از وی بسیار شهرت یافت، از جمله ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی مشخصات یک دسته از این رصدها را درج و درباره آن‌ها اظهارنظر کرده است.

مهمترین اثر او، زیج ممتحن مأمونی را به نام‌های زیج شماسیه، و زیج مجرب مأمونی نیز معرفی کرده‌اند.

«ممتَحَن» (آزمایش شده) عنوان زیج‌هایی بوده است که براساس رصد مستقلی پدید می‌آمده‌اند. از این زیج نسخه منحصر به فردی در کتابخانه اسکوریال به شماره ۹۲۷ وجود دارد که اهل فن بارها آن را بررسی کرده‌اند.

 یحیی کتابی به نام مقاله فی عمل ارتفاع سُدس ساعة لعرض مدینة السلام داشته که باقی نمانده است. کتاب دیگر یحیی کتاب الرجوع و الهبوط نام داشته و شهمردان رازی از آن یاد کرده است.

کوشش‌هایی که برای به دست آوردن نسخه‌ای از این کتاب صورت گرفته، تاکنون به نتیجه نرسیده است، اما شاید رساله در رجوع و عطیه کواکب از یحیی بن ابی منصور که جلال‌الدین همائی در حواشی التفهیم  به نسخه‌ای از آن اشاره کرده، همین اثر باشد.

ابن ابی‌الصلت (متوفی ۵۲۹) نیز در کتاب العمل بالاُصطُرلاب خود از یحیی بن ابی منصور یاد کرده است و حاجی خلیفه و کورکیس عوّاد رساله‌ای در اسطرلاب نیز به او نسبت داده‌اند.

از تاریخ دقیق درگذشت او اطلاعی در دست نیست. برخی وفات او را میان سال‌های ۲۱۷ تا ۲۱۹ دانسته‌اند، اما کحاله تاریخ وفات او را ۲۳۰ ذکر کرده است. به گفته ابن ندیم، یحیی هنگام سفرِ مأمون به طرسوس، در حلب درگذشت و در گورستان قریش آنجا به خاک سپرده شد.