تفسیر المیزان جامع‌ترین تفسیر شیعی قرآن

ستاره | سرویس مذهبی – «المیزان فی تفسیر القرآن» که بیشتر به «تفسیر المیزان» شهرت دارد از جامع‌ترین و مفصل‌ترین تفاسیر شیعی قرآن به زبان عربی است که در قرن چهاردهم هجری به قلم علامه سید محمدحسین طباطبایی نگاشته شده ‌است.

 

علامه طباطبایی مولف کتاب تفسیر المیزان

سید محمدحسین طباطبایی فیلسوف، حکیم زاهد و مفسر قرآن در سال ۱۲۸۱ هـجری شمسی مصادف با ۲۹ ذی‌القعده ۱۳۲۱ هـجری قمری در روستای شادباد از توابع تبریز به دنیا آمد. او در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و همراه با برادر کوچکترش محمدحسن الهی طباطبایی در مکتب‌خانه به فراگیری علوم مقدماتی پرداخت. در ۲۳ سالگی برای تکمیل تحصیلات رهسپار نجف شد و نزد علمای بزرگی هم‌چون محمدحسین غروی اصفهانی مشهور به کمپانی، محمدحسین نائینی، حجت کوه‌کمری، حسین بادکوبه‌ای، ابوالقاسم خوانساری و سید علی قاضی به شاگردی پرداخت.

 

 

به اذعان علامه طباطبایی، سید علی قاضی بر روحیه و مشی وی در زندگی تأثیر بسیار عمیقی داشته‌ است. پس از رسیدن به مقام اجتهاد، در سال ۱۳۱۴ به سبب اختلال در وضع معاش به زادگاه خودش، تبریز برگشت و بعد از مدتی در سال ۱۳۲۵ عازم قم شد؛ علامه طباطبایی از این زمان تا پایان حیات خود در این شهر ساکن می‌شود و ضمن تدریس دروس فلسفه و تفسیر در حوزه علمیه این شهر، به کار نگارش تفسیرالمیزان می‌پردازد. این تفسیر مفصل‌ترین و مهم‌ترین تألیف ایشان است. اصل این تفسیر به عربی، در ۲۰ جلد نوشته شده و تألیف آن در ۲۳ رمضان ۱۳۹۲ هجری قمری به پایان رسیده است.

 

جایگاه علمی علامه طباطبایی

علامه طباطبایی به دلیل احیای فلسفه و حکمت شیعی و آموزه‌های اصیل اسلامی بسیار مشهور بود؛ تلاش پروفسور هانری کوربن، استاد دانشگاه سوربن فرانسه برای همنشینی و مباحثه با علامه طباطبایی، گواه شهرت علمی او در جهان آن روز است.

 

 

وی در روز ۲۴ آبان‌ماه ۱۳۶۰ هـجری شمسی در سن ۷۹ سالگی چشم از جهان فروبست و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه در قم به خاک سپرده شد. از دیگر آثار وی می‌توان به اصول فلسفه و روش »رئالیسم»، »بدایة الحکمه»، » نهایة الحکمه» و شیعه در اسلام اشاره کرد.

 

آشنایی با تفسیر المیزان

اساس کار تفسیرالمیزان، به حکم «إن القرآن یفسر بعضه بعضاً»، بر قاعده «تفسیر قرآن به قرآن» است. بدین معنا که معیار اول برای تفسیر قرآن، خود قرآن است و در جایی که آیات محکم قرآنی می‌تواند دیگر آیات دشوار و متشابه را تفسیر و تبیین کند، اسباب نزول، آراء مفسران و روایات منقول در درجه دوم اعتبار قرار می‌گیرد.

علامه طباطبایی در بخشی از مقدمه المیزان می‌نویسد:

«قرآن خود را تبیان کل شیء می‌داند؛ آن‌وقت چگونه ممکن است که قادر به بیان خودش نباشد! قرآن خود را هدایت مردم و بیناتی از هدی و جدا سازنده حق از باطل معرفی نموده، می‌فرماید: «هدی للناس، و بینات من الهدی و الفرقان»، آن‌وقت چطور ممکن است هدایت، بینه، فرقان و نور مردم در تمامی حوائج زندگی‌شان باشد، ولی در ضروری‌ترین حاجت‌شان که فهم خود قرآن است، نه هدایت باشد و نه تبیان و نه فرمان و نه نور؟! قرآن به تمامی افرادی که در راه خدا مجاهدت می‌کنند مژده داده که ایشان را به راه‌های خود هدایت می‌کند و فرموده: «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا»، آن‌وقت در مهم‌ترین جهادشان که همانا فهم کلام پروردگارشان است، ایشان را هدایت نکند و به فرضیات علمی احاله کند؟»

 

 

در این روش تفسیر، مؤلف ابتدا مجموعه چند آیه از یک سوره را که سیاق واحدی دارد، ذکر می‌کند و به بیان مفردات، وجوه اشتقاق و مباحث لغوی می‌پردازد؛ سپس در بخش «بیان آیات»، به تفکیک هر آیه، کار تفسیر و تبیین مفاهیم را پی می‌گیرد و این‌جاست که در صورت لزوم به نقل و نقد آراء مفسرین بزرگ اعم از شیعه یا سنی وارد می‌شود؛ در پایان نیز، بخشی را با عنوان «بحث روایتی» به بررسی و نقد روایات فریقین در خصوص آیات مورد نظر اختصاص می‌دهد. همچنین مؤلف کتاب در خلال تفسیر، به تناسب موضوع، مباحثی تحلیلی ـ توصیفی با رویکردهای فلسفی، اجتماعی، تاریخی و یا علمی مطرح می‌کند که در مجموع تتمه‌ای بر تفسیر آیات است.

با توجه به اندیشه فلسفی علامه طباطبایی، تفسیر وی بر قرآن بیشتر رویکردی فلسفی بوده است؛ اگر چه کوشش بسیاری کرده تا از چارچوب قرآن و دایره دلالت‌های لفظی و معنایی آیات فراتر نرود. او با دقت نظر و تسلط فراوانی که بر قرآن دارد، بارها و در جای‌جای المیزان، با قرار دادن آیات هم‌سیاق در کنار یکدیگر، ضمن اقامه دلایل عقلی و استشهاد به براهین قرآنی به تبیین مفاهیم و ذکر مصادیق آیات پرداخته است. تفسیرالمیزان به جهت انصاف علمی، اتقان روش و دقت مضامین، از سوی عامه و خاصه در ایران و جهان اسلام همواره محل توجه و اقبال بوده‌ است.

 

 

ترجمه تفسیر المیزان

اصل تفسیرالمیزان در ۲۰ مجلد و به زبان عربی نوشته شده‌ است. ابتدا جمعی از مدرسین حوزه علمیه قم از جمله ناصر مکارم شیرازی، محمدتقی مصباح یزدی، سید محمدباقر موسوی همدانی، عبدالکریم بروجردی و… به ترجمه کتاب پرداختند و آن را در ۴۰ مجلد به فارسی برگرداندند. اما از آنجا که نیمی از کتاب به خامه سید محمدباقر موسوی‌ همدانی ترجمه شده بود، به توصیه علامه طباطبایی، باقی مجلدات کتاب یک بار دیگر به وسیله موسوی‌همدانی به زبان فارسی برگردانده شد تا کل تفسیرالمیزان با یک قلم ترجمه شده باشد.

متن عربی کتاب توسط دارالکتب الاسلامیه در تهران در سال ۱۳۷۵ هجری قمری و مؤسسه الاعلمی در بیروت در سال ۱۳۸۲ و ۱۴۱۷ هجری قمری و متن فارسی کتاب توسط مؤسسه دارالعلم قم، کانون انتشارات محمدی تهران و دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مکرر به چاپ رسیده‌ است.