آرایه پارادوکس یا متناقض نما چیست؟ + مثال

هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای؟
من در میان جمع و دلم جای دیگر است!

اینکه واژه های متضاد «حاضر» و «غایب»، هم‌زمـان، به پدیده‌ای واحد نسبت داده شده اند و در واقع، غایب، صفت حاضر، واقع شـده اسـت، آرایه‌ی پارادوکس است. اما تعریف دقیق آرایه پارادوکس یا متناقض نما چیست؟ در این مطلب به توضیح این آرایه و تکنیک ادبی خیال انگیز می‌پردازیم.

متناقض نما یا پارادوکس یعنی جمع شدن دو امر متناقض با هم در متن ادبی، که در دنیای واقعی غیر ممکن است. چرا که وجود یکی، امکان وجود دیگری را نقض می‌کند.

به عنوان مثال در همین بیت سعدی، حاضر بودن امری است که غایب بودن را نقض می‌کند و امکان وجود هر دو امر با هم در دنیای واقعی امکان پذیر نیست. اما در دنیای خیال انگیز شعر، این امکان جادویی وجود دارد که کسی که حاضر است و در میان جمع حضور دارد، چنان از خود بیخود شده و از ارتباط با دیگران بریده و دل و حواسش جای دیگری  است که گویی غایب است و اصلا حضور ندارد.

هنر شاعر این است که غیر ممکن‌ها را ممکن و در واقع پذیرفتنی کند. در ادامه، کارگاه متن پژوهی قلمرو ادبی، دو سروده از اشعار قیصر امین پور آورده است و خواسته که پارادوکس را در آن‌ها پیدا کنیم.

۱.

کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق
بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی

در این بیت، «آرامش طوفانی» ترکیبی متناقض نما است. حضور صفت طوفانی، آرامش را نقض می‌کند، اما اینکه به آرامش صفت طوفانی بدهیم تنها در عالم خیال شعر و عشق ممکن و پذیرفتنی است.

۲.

بارها از تو گفته ام از تو
بارها از تو، بارها با تو

‌ای حقیقی ترین مجاز، ‌ای عشق!
ای همه استعاره‌ها با تو

در این ابیات نیز ترکیب «حقیقی‌ترین مجاز» ترکیبی پارادوکسی است. مجاز بودن و حقیقت بودن، دو امر متضاد هستند که ترکیب آن‌ها با هم غیر ممکن است. اما شاعر این مجاز، یعنی «عشق» را حقیقی‌ترین می‌داند و برای هر خواننده‌ی عاشقی، این پارادوکس کاملا پذیرفتنی و دلپذیر است.