معنی درس سوم فارسی یازدهم | معنی شعر در امواج سند

ستاره | سرویس محتوای کمک درسی – شعر در امواج سند، نوعی چهارپاره است. “چهار پاره” یا “دو بیتی پیوسته” بیشتر برای مضامین اجتماعی و سیاسی به کار می‌رود و رواج آن از دوره مشروطه تا کنون بوده است. از شاعران مطرح که به این سبک شعر سروده‌اند، می‌توان به ملک الشعرای بهار، فریدون مشیری، فریدون توللی و مهدی حمیدی شیرازی اشاره کرد. نحوه قرار گرفتن قافیه‌ها در چهارپاره به شکل زیر است:

 

——————– / ——————– ■
——————– / ——————– ■
ΞΞΞ
——————– / ——————– ▲
——————– / ——————– ▲

 

در ادامه این مطلب به شرح شعر در امواج سند و معنی و بررسی آرایه‌های ادبی (معنی درس سوم فارسی یازدهم) و معنی کلمات آن خواهیم پرداخت.

 

 

مفهوم و معنی شعر در امواج سند به همراه آرایه های ادبی

به مغرب، سينه مالان قرص خورشيد
نهان می گشت پشت کوهساران

معنی بیت: هنگام غروب بود که خورشيد سينه خيز و آرام آرام درپشت کوه‌های بلند پنهان می‌شد.

معنی کلمات:

سینه مالان: سینه خیز

آرایه های ادبی:

• تشخیص: سینه خیز رفتن خورشید
• استعاره: قرص خورشيد استعاره از عظمت و جاه و جلال حكومت خوارزمشاهيان (خورشيد همچون انسانی زخمي پنداشته شده كه به آهستگی پشت کوه پناه می‌گيرد)

 

فرو می‌ريخت گردی زعفران رنگ
به روی نيزه‌ها و نيزه‌داران

معنی بیت: منظره غروب خورشيد بگونه‌ای بود که انگار نور زرد رنگی از خورشید همانند پودری زعفرانی رنگ بر روی نيزه‌ها و سربازانی که نيزه داشتند پاشیده می‌شد.

آرایه های ادبی:

• استعاره: گرد زعفران رنگ، استعاره از پرتو خورشید است.
• تشبیه: گردی زعفران رنگ
• واژه آرایی: نیزه

 

ز هر سو بر سواری غلت می‌خورد
تن سنگین اسبی تیر خورده

معنی بیت: از هر سو تن اسبان تیرخورده بود که بر روی سواران می‌افتاد.

 

به زیر باره می‌نالید از درد
سوار زخم دار نیم مرده

معنی بیت: هر سوارکاری که زخمی و نیم مرده شده بود، زیر لاشه اسبان از درد می‌نالید.

معنی کلمات:

باره: اسب

 

نهان می‌گشت روی روشن روز
به زیر دامن شب در سیاهی

معنی بیت: در همین حال روز به سمت شب می‌رفت و چهره روشنش در پشت سیاهی شب پنهان می‌شد.

آرایه های ادبی:

• مجاز: روز مجاز از خورشید
• تشخیص: “روی روشن روز” و “دامن شب”

 

در آن تاریک شب می‌گشت پنهان
فروغ خرگه خوارزمشاهی

معنی بیت: در آن شب سیاه، درخشش خیمه و حکومت خوارزمشاهیان نیز داشت رو به تاریک و خاموش شدن می‌رفت.

مفهوم بیت: فروپاشی فرمانروایی خوارزمشاهیان نزدیک بود.

معنی کلمات:

• فروغ: درخشش، روشنایی
• خرگه: خیمه بزرگ، سراپرده بزرگ، چادر خیمه بزرگ مدور

آرایه های ادبی:

مجاز: خرگه مجاز از توان و شکوه خوارزمشاهیان

 

به خوناب شفق در دامن شام
به خون آلوده ایران کهن دید

معنی بیت: جلال الدین خوارزمشاه هنگام غروب به سرخی آسمان نگاه کرد و با خود اندیشید که چگونه ایران با عظمت در خون فرو خواهد رفت.

معنی کلمات:

شفق: سرخی که پس از فروشدن آفتاب در غروب پدید می‌آید

آرایه های ادبی:

• اضافه تشبیهی: خوناب شفق
• اضافه استعاری: دامن شام
• کنایه: در خون نشستن كنايه از كشته شدن و نابود شدن

 

در آن دریای خون، در قرص خورشید
غروب آفتاب خویشتن دید

معنی بیت: اوضاع بگونه‌ای بود که در غروب آفتاب و دریای خونی که از کشته شدگان بوجود آمده بود، نابودی خورشید حکومت خود را نیز به چشم می‌دید.

معنی کلمات:

قرص خورشید: گرده خورشید، خورشید

آرایه های ادبی:

• استعاره: دریای خون استعاره از سرخی شفق هنگام غروب است
• کنایه: غروب آفتاب خویشتن دید کنایه از دیدن نابودی خود
• اضافه تشبیهی: آفتاب خویشتن

 

چه اندیشید آن دم، کس ندانست
که مژگانش به خون دیده تر شد

معنی بیت: در آن لحظه کسی نفهمید که جلال الدین خوارزمشاه به چه ‌اندیشید که از شدت اندوه با خونابه، مژه‌هایش خیس شد.

معنی کلمات:

دم: نفس، لحظه، هنگام

آرایه های ادبی:

• مجاز: دم مجاز از لحظه
• کنایه: به خون دیده تر شدن کنایه از به شدت گریستن است

 

چو آتش در سپاه دشمن افتاد
ز آتش هم کمی سوزنده‌تر شد

معنی بیت: جلال الدین خوارزشماه که مانند آتش سوزنده شده بود به سپاه مغولان حمله کرد و چنان می‌جنگید که گویی از خود آتش نیز سوزنده‌تر شده است.

معنی کلمات:

چو: مانند

آرایه های ادبی:

• تشبیه: چو آتش
• اغراق: ز آتش هم کمی سوزنده‌تر شد

 

در آن باران تیر و برق پولاد
میان شام رستاخیز می‌گشت

معنی بیت: او در میدانی که تیرها مانند باران بر سر او می‌باریدند و شمشیرها می‌درخشیدند، در میدان جنگ که مانند روز قیامت بود، می‌جنگید.

معنی کلمات:

برق:‌ درخشش

آرایه های ادبی:

• اضافه تشبیهی: باران تیر
• مجاز: پولاد مجاز از شمشیر
• استعاره: شام رستاخیز استعاره از جبهه جنگ

 

در آن دریاى خون در دشت تاریک
به دنبال سر چنگیز می‌گشت

معنی بیت: در آن شب و دشت تاریک که از کشته شدگان مانند دریای خون شده بود جلال الدین به دنبال چنگیز می‌گشت تا سر از تنش جدا کند.

آرایه های ادبی:

• استعاره: دریای خون استعاره از میدان جنگ
• اغراق: دریای خون
• کنایه: به دنبال سر کسی گشتن کنایه از نابود کردن او است.

 

بدان شمشیر تیز عافیت سوز
در آن انبوه، کار مرگ می‌کرد

معنی بیت: او با شمشیر برّنده و جان گیرش، سربازان مغول را که بی‌شمار بودند می‌کشت و نابود می‌کرد.

معنی کلمات:

• عافیت: سلامتی، تندرستی
• عافیت سوز: برّنده و کشنده، نابودکننده
• انبوه: ازدحام، شلوغی

آرایه های ادبی:

کنایه: کار مرگ کردن کنایه از کشتن است

 

ولی چندان که برگ از شاخه می‌ریخت
دو چندان می‌شکفت و برگ می‌کرد

معنی بیت: اما تعداد سربازهای مغول آنقدر زیاد بود که هر چه می‌کشت گویی چندین نفر جای کشته شده‌ها را می‌گرفتند.

آرایه های ادبی:

استعاره: برگ استعاره از تک تک سربازان مغول و شاخه استعاره از سپاه مغول است.

 

میان موج می‌رقصید در آب
به رقص مرگ، اخترهای انبوه

معنی بیت: ستاره‌های انبوه آسمان نیز در آب رودخانه، رقص مرگ می‌کردند.

معنی کلمات:

اختر: ستاره

آرایه های ادبی:

• تشخیص: رقصیدن ستاره
• اضافه استعاری: رقص مرگ

 

به رود سند می‌غلتید بر هم
ز امواج گران کوه از پی کوه

معنی بیت: در رود سند سپاه ایران مانند کوه‌ها روی هم می‌غلتیدند و کشته می شدند.

معنی کلمات:

• گران: سنگین، عظیم
• رود سند: رود سند یا ایندوس یا مهران رودخانه بزرگی است که از فلات تبت سرچشمه گرفته و پس از عبور از منطقه جامو و کشمیر، گلگیت و بلتستان بخش میانی پاکستان را پیموده و در نزدیکی بندر کراچی به دریای مکران می‌پیوندد.

آرایه های ادبی:

استعاره: کوه استعاره از سپاه ایران و امواج گران‌ استعاره از حمله است.

 

خروشان، ژرف، بی پهنا، کف آلود
دل شب می‌درید و پیش می‌رفت

معنی بیت: رود عمیق و وسیع سند در حالی که خروشان و کف آلود بود، دل شب را می‌شکافت و به راهش ادامه می‌داد.

معنی کلمات:

• خروشان: صداکنان
• ژرف: عمیق
• بی پهنا: عریض
• دریدن: پاره کردن

آرایه های ادبی:

• اضافه استعاری: دل شب
• کنایه: دل شب دریدن کنایه از در پیش رفتن در تاریکی است.

 

از این سدّ روان، در دیده شاه
ز هر موجی هزاران نیش می‌رفت

معنی بیت: هر موج این رود مانند سدّی بود که راه جلال الدین را بسته بود و مانند هزاران نیش بر چشمان جلال الدین فرومی‌رفت؛ چرا که مانع گریز او و خانواده‌اش بود.

آرایه های ادبی:

• استعاره: سد روان استعاره از رود سند است.
• متناقض نما یا پارادوکس: سد روان
• کنایه: نیش در دیده رفتن کنایه از آزار و اذیّت دیدن است

 

ز رخسارش فرو می‌ریخت اشکی
بنای زندگی بر آب می‌دید

معنی بیت: این اوضاع و شرایط اشک را بر چشمان او جاری می‌کرد و پایان زندگی خودش را نیز نزدیک می‌دید.

آرایه های ادبی:

• اضافه تشبیهی: بنای زندگی
• کنایه: بنای چیزی را بر آب دیدن کنایه از ناپایداری است.

 

در آن سیماب گون امواج لرزان
خیال تازه‌ای در خواب می‌دید

معنی بیت: جلال الدین در میان امواج جیوه‌ای رنگ و ناآرام سند فکر تازه ای به ذهنش رسید.

معنی کلمات:

• سیماب: جیوه
• گون: مانند

آرایه های ادبی:

• تشبیه: سیماب گون، مانند جیو
• کنایه: خیال در خواب دیدن کنایه از نقشه کشیدن دارد.

 

به یاری خواهم از آن سوی دریا
سوارانی زره پوش و کمان گیر

معنی بیت: او در ذهن خودش به این فکر می‌کرد که از آن سوی دریا سوارکارانی جنگجو پیدا خواهم کرد.

 

دمار از جان این غولان کشم سخت
بسوزم خانمان‌‏هاشان به شمشیر

معنی بیت: با خودش داشت فکر می‌کرد که این مغولان را به سختی خواهم کشت و خانمانشان را نابود می‌کنم.

آرایه های ادبی:

• کنایه: دمار کشیدن کنایه از نابود کردن دارد و سوختن کنایه از نابود کردن است.
• استعاره: غول استعاره از مغولان
• مجاز: شمشیر مجاز از جنگ

 

شبی آمد که می‌باید فدا کرد
به راه مملکت فرزند و زن را

معنی بیت: حال شبی رسیده بود که باید در راه کشور زن و فرزندانش را قربانی کند.

آرایه های ادبی:

تناسب: فرزند، زن

 

به پیش دشمنان استاد و جنگید
رهاند از بند اهریمن، وطن را

معنی بیت: او ایستادگی کرد و در برابر این دشمنان جنگید و کشور را از دست این شیطان‌ها نجات داد.

معنی کلمات:

• استاد: مخفف ایستاد، ایستادگی کردن
• رهاند: نجات داد
• بند: اسارت
• اهریمن: شیطان

آرایه های ادبی:

• استعاره: اهریمن استعاره از دشمن و چنگیز خان مغول است
• کنایه: ایستادن در برابر کسی کنایه از پایداری کردن است

 

شبی را تا شبی با لشکری خرد
ز تن‌ها سر، ز سر‌ها خود افکند

معنی بیت: جلال الدین خوارزمشاه یک شبانه روز همراه یاران اندک خود جنگید و سر و کلاهخود از تن مغول‌ها پایین انداخت و آنها را کشت.

معنی کلمات:

• شبی تا شبی: یک شبانه روز
• خرد: کوچک
• خود: کلاه خود

آرایه های ادبی:

• تناسب: تناسب میان تن و سر
• کنایه: از سر خود افکندن کنایه از جدا کردن سر از تن است.

 

چو لشکر گرد بر گردش گرفتند
چو کشتی، بادپا در رود افکند‍‍‍‍‍‍

معنی بیت: وقتی سپاهیان مغول او را محاصره کردند، همانند کشتی با اسب تیزپای خود به دریا زد.

معنی کلمات:

• «چو» نخست: هنگامی که
• گرد بر گرد: پیرامون
• «چو» دوم: مانند
• بادپا: اسب

آرایه های ادبی:

• تشبیه: چو کشتی، بادپا (ستوری که مانند باد سریع می‌دود)
• واج آرایی: «گ»، «ر»،«د»
• جناس همسان: جناس همسان بین چو در مصرع اول و دوم (۱- هنگامی که ۲- مانند)

 

چو بگذشت، از پس آن جنگ دشوار
از آن دریای بی پایاب، آسان

معنی بیت: وقتی که او از آن جنگ سخت خود را نجات داد و به آسانی از آن رود عمیق گذشت

معنی کلمات:

• چو: هنگامی که
• گذشتن: عبور کردن
• پایاب: ته آب که پای بر زمین برسد
• بی پایاب: عمیق

آرایه های ادبی:

تضاد: تضاد بین دشوار و آسان

 

به فرزندان و یاران گفت چنگیز
که گر فرزند باید، باید این سان

معنی بیت: چنگیز که این رشادت‌های جلال الدین را دیده بود به یاران و فرزندان خود گفت: اگر آدم باید فرزند داشته باشد، باید فرزندی به دلاوری جلال الدین داشته باشد

معنی کلمات:

سان: مانند، گونه

آرایه های ادبی:

واژه آرایی: باید

به پاس هر وجب خاکی از این ملک
چه بسیار است، آن سرها که رفته

معنی بیت: برای حفظ و پاسداری هر وجب از این کشور انسان‌های بزرگ و دلاوری کشته شده‌اند.

معنی کلمات:

• به پاس: به خاطر
• ملک: سرزمین

آرایه های ادبی:

• مجاز: وجب مجاز از مقدار اندک و سر مجاز از سرباز دلاور
• کنایه: رفته کنایه از درگذشته

 

ز مستی بر سر هر قطعه زین خاک
خدا داند چه افسرها که رفته

معنی بیت: فقط خدا می‌داند که به عشق این آب و خاک و پاسداری از هر بخش این سرزمین، چه انسان‌های بزرگی جنگیده‌اند و جان خود را فدا کرده‌اند.

معنی کلمات:

افسر: تاج و کلاه پادشاهان، صاحب منصب

آرایه های ادبی:

• کنایه: ز مستی کنایه از عشق وعلاقه به وطن، رفته کنایه از درگذشته
• مجاز: افسر مجاز از سرداران و خاک مجاز از سرزمین ایران