نویسنده: سمیرا نقیبی
بروزرسانی: 10 مرداد 1401
ستاره | سرویس چهره ها – خواجه نصیرالدین طوسی با نام اصلی محمد بن حسن جهرودی طوسی، پنجم اسفند ۵۷۹ (روز مهندس) در شهر طوس به دنیا آمد و از این جهت طوسی نامیده شد. کنیه وی ابوجعفر بوده و به لقب‌هایی چون محقق طوسی، استاد بشر، عقل حادی عشر و … شهرت داشت. او که از عنفوان جوانی به علم و مشق ریاضی و نجوم مشتاق بود به سرعت مسیر زندگی خود را به این سمت و سو کشاند. خواجه نصیر یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی، شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و فقیه و سخنور است و شناخت زوایای مختلف زندگینامه اش برای هر ایرانی جذاب خواهد بود.
در این مطلب می خوانید:
- زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی
- خواجه نصیرالدین در دوران اسماعیلیان و مغول‌ها
- آثار علمی خواجه نصیر
- دستاوردهای خواجه نصیر
- پنجم اسفند، روز مهندس
- شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی
- وفات خواجه نصیر
زندگینامه خواجه نصیرالدین طوسی
محمد بن حسن جهرودی با تحصیل نزد پدر، علوم دینی و علوم عملی را آموخت و برای آموختن منطق و نیز حکمت در محضر بابا افضل ایوبی کاشانی پیش رفت. مادر او نیز در رشد و تعالی علمی خواجه نصیر نقش پررنگی داشت و قرائت قرآن و نیز خواندن فارسی را از او یاد گرفت. زمانی که وی آموزش‌های خود را در شهر نیشابور به مراحل عالی رساند، دیگر شهرتش در شهرهای مختلف پیچیده و مردم، محمد بن حسن را به عنوان یک دانشمند بزرگ می‌شناختند. پس از آن نیز مدتی را به ری رفته و دوران کوتاهی در اصفهان روزگار گذراند. اما از آن جا که علم آموزی وی در اصفهان آن قدرها پا نگرفت، این شهر را رها کرد؛ به عراق رفته و در آن جا علم فقه آموخت. در شهر موصل بود که علم وی در ریاضیات و نجوم به حد بالایی رسید و در این علوم شهره زمان خود شد.
وی در دوران علم آموزی خود از محضر اساتیدی چون نورالدین علی بن محمد شیعی، محمد حاسب ریاضی دان، امام سراج الدین، فرید الدین داماد نیشابوری، شیخ عطار نیشابوری، ابوالسادات اسعد بن عبد القادر، معین الدین سالم، کمال الدین موصلی بهره جست.
بیشتر بدانید: ۲۵ فروردین روز بزرگداشت عطار نیشابوری
خواجه نصیرالدین طوسی در دوران اسماعیلیان و مغول‌ها
زمانی که حاکم وقت قهستان نصیرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور بود، خواجه از سوی او به قلعه اسماعیلیان دعوت گردید. او به همراه همسر خویش به این دعوت پاسخ مثبت گفته و برای مدتی در قلعه و در میهمانی سلطان به سر برد. در همین زمان بود که او کتاب «اخلاق ناصری» را به عنوان ترجمه‌ای فارسی شده از طهاره الاعراق نوشت. همین طور «رساله معینیه» در همین زمان توسط خواجه نوشته شد.
اما حاکم وقت قلعه، بر او خشم گرفت و خواجه را به زندان افکند. مدت زیادی نگذشت که او را به قلعه الموت بردند و در آنجا دوباره علم و ادب خواجه نصیرالدین طوسی به کمک او آمد و باعث شد تا حاکم الموت وی را از بند برهاند و در جایگاه مناسبی در قلعه قرار دهد. حضور وی در قلعه‌های متعلق به اسماعیلیان، چیزی نزدیک به ۲۶ سال به طول انجامید! اما این شبه اسارت سبب نشد تا او از تلاش‌ها و پیشرفت‌های علمی خود بازبماند و اتفاقا در این دوران تالیفات بسیاری داشت.
پس از لشکرکشی هلاکوخان مغول در سال ۶۵۴ هجری قمری و تسلیم حاکم الموت، به طور کلی بساط اسماعیلیان از ایران جمع گردید. هلاکوخان نیز محو علم و معرفت استاد شده و او را به سان برترین مشاور خود، همیشه همراه داشت. کار تا جایی پیش رفته بود که هلاکوخان مغول بدون مشورت و راهنمایی گرفتن از خواجه نصیرالدین طوسی، هیچ قدمی برنمی‌داشت. او تمامی امور را با خواجه در میان گذاشته و به نوعی از لحاظ روحی به وی وابسته بود. در این دوران خواجه تلاش زیادی کرد تا تصمیمات هلاکوخان را از سمت ویران‌سازی و تخریب، به جهات آبادانی و حفظ میراث فرهنگی سوق دهد و با توجه به تسلط خود بر وی، بسیار نیز موفق بود.
آثار علمی خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیرالدین طوسی دارای تالیفات و آثار علمی بسیاری (نزدیک به ۱۹۰ کتاب و رساله) است که برجسته‌ترین آن‌ها عبارتند از: تجرید العقاید، قواعد العقاید، اخلاق ناصری، آغاز و انجام، تجرید المنطق، جامع الحساب، روضه القلوب، آداب المتعلمین، اساس الاقتباس، شـرح اصول کافى، علم المثلث، اختیارات نجوم، الجبر و الاختیار، جام گیتى نما، جامع الحساب، تجرید الهندسه و …
وی را باید پدر علم مثلثات بدانیم که توانست تحول بزرگی در این علم ریاضیات به وجود آورد. همین طور تحقیقات وی در علم نجوم زبانزد بوده و عالی‌ترین آن‌ها در کتاب تذکره فی علم الهیئه به نگارش درآمده است. در این کتاب کامل‌ترین بررسی علم نجوم بطلیموسی را مشاهده می‌کنید که بر حرکت سیارات و اجرام آسمانی، الگو و ساختارهای ریاضی را نهاده است.
حسن خلق خواجه نصیرالدین
خواجه دارای خلق و خویی بسیار نیکو بوده و در تمامی سلوکات زندگی خویش، اخلاق اسلامی را سرلوحه قرار می‌داد. وی مراتب عرفان را پشت سر گذاشته و از حبس نفس جدا شده بود. او که سرآمد علم و دانش بود، در اخلاق و عرفان و نیکوسیرتی نیز گوی سبقت را ربوده و سلطان ادب و معرفت بود.
جالب است بدانید که وی توانست در دوران هلاکوخان مغول، قسمت‌های زیادی از شهرها را از ویران شدن زیر سم اسب‌ها نجات دهد و هلاکوخان را متقاعد کند که از فکر تخریب و آتش زدن این شهرها منصرف شود. به علاوه خواجه بود که هلاکوخان را به سمت بغداد و براندازی عباسیان روانه کرده و به نوعی برنامه‌ریز این ماجرا بود.
دستاوردهای خواجه نصیر الدین طوسی
ساخت رصدخانه مراغه
در همین دوران بود که رفت و آمد خواجه نصیر در دستگاه هلاکوخان، به ساخت رصدخانه مراغه منجر شد. جالب است بدانید که ساخت این رصدخانه، سال‌های زیادی از عمر وی را به خود اختصاص داد و خواجه ساخت رصدخانه مراغه را با وسواس دنبال می‌کرد. همین طور در این زمان جدول نجومی یا همان زیج ایلخانی تدوین شد.
ساخت کتابخانه مراغه
به همین ترتیب وی یک کتابخانه بسیار وسیع و بزرگ در رصدخانه مراغه ساخت و به سرعت این کتابخانه به گنجینه‌ای بزرگ تبدیل شد. حتی کتاب‌های غارت شده از موصل و خراسان نیز به این جا منتقل شده و منابع کتابخانه غنی‌تر شدند. خواجه افرادی را به تهیه کتاب‌های ارزشمند گماشت و آن‌ها را به شهرهای دور و نزدیک می‌فرستاد تا نسخ مختلف کتاب‌های علمی و یا هر کتاب ارزنده دیگری را جمع آوری کرده و به کتابخانه بیاورند.
خود او نیز از این تلاش‌ها فروگذار نکرده و در هر جایی به جستجوی کتاب‌های از قلم افتاده برمی‌خاست. این تلاش‌ها باعث شد که کتابخانه مراغه به یکی از بزرگترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های تاریخی تبدیل شده و در آن زمان چیزی نزدیک به ۴۰۰ هزار کتاب را در قفسه‌های خود جای دهد. لازم به ذکر است که این کتابخانه و تلاش‌های پیوسته خواجه نصیرالدین طوسی، موجب گردید که دیگر حاکمان پس از هلاکوخان، به علم و ادب گرایش پیدا کرده و مسلمان شوند.
حتما بخوانید: جاذبه های گردشگری مراغه؛ پایتخت نجوم ایران
کشف مختصات قاره آمریکا
تا به حال روایات زیادی درباره اقدامات عملی، آثار تالیفی، حکمت و علم دانشمند بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی، بازگو شده است؛ اما آیا می‌دانید که او ۲ قرن زودتر از کریستف کلمب، مختصات قاره آمریکا را کشف کرده بود؟ این چیزی است که دانشمندان و محققان با کندوکاو در جدول نجومی وی کشف کرده‌اند. در مطالعات جدی صورت گرفته بر جدول نجومی خواجه، مشخص گردید که وی دو قرن زودتر از کریستف کلمب، مختصات قاره آمریکا را روی کاغذ آورده بود!
پنجم اسفند، روز مهندس
همان طور که می‌دانید روز پنجم اسفند، به عنوان روز مهندس نامگذاری شده است و این به دلیل تقارن این روز با تولد خواجه نصیرالدین طوسی است. خواجه نخستین کسی بود که علم مثلثات را به عنوان شاخه‌ای کاملا جداگانه از دنیای ریاضیات درآورده و آن را در کتاب تالیفی خود به نام «شکل القطاع»، به طور گسترده بسط داد. این کتاب و تعدادی دیگر از کتب وی در باب مثلثات و ریاضی، در قرن شانزدهم و هفدهم میلادی به زبان فرانسه و چندین زبان دیگر دنیا، ترجمه شدند.
روز مهندس در کشورهای دیگر جهان نیز گرامی داشته می‌شود و در ایران به دلیل تلاش‌ها و افتخارهایی که خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یک دانشمند ایرانی داشته، روز تولد وی را به عنوان روز مهندس انتخاب کرده‌اند. این روز فرصتی است که به مهندسان کشور ارج نهاده و زحمات و تلاش‌های آن‌ها در جهت پیشرفت و توسعه سرزمین مادری‌مان را گرامی داریم.
پیشنهاد مطالعه: پیام تبریک روز مهندس به همراه عکس نوشته
شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه طوسی شاگردان زیادی داشت که مشهورترین آن‌ها علامه حلی، قطب الدین شیرازی و کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی هستند. همین طور مجد الدین مراغی، اثیر الدین اومانی، عبدالرزاق شیبانی بغدادی و … نیز در محضر استاد مشق علم و ادب نموده و به بزرگان عصر خویش تبدیل شده‌اند.
وفات خواجه نصیر
خواجه طوسی به تاریخ یازدهم تیر ماه سال ۶۵۳ ، در شهر بغداد درگذشت و آرامگاه وی در مقبره کاظمین این شهر بنا شده است.
کلام آخر
شناخت خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یکی از بزرگان و تاثیرگذاران تاریخ ایران می‌تواند به ما نمایی از یک الگوی تلاش و موفقیت بدهد. مجموعه ستاره، روز مهندس را به تمامی مهندس‌های ایران زمین که تلاش‌های فراوانی در جهت آبادانی کشور و نزدیک کردن آن به سطح استانداردهای جهانی می‌کنند، تبریک می‌گوید. از شما دعوت می‌کنیم تا نظرات و دانش خود را درباره پدر مهندسی ایران، دانشمند بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی با ما و خوانندگان ستاره به اشتراک بگذارید.
