شجره نامه و ریشه خاندان صفویه در میان محققان حوزه تاریخ همچنان به صورت دقیق مشخص نیست. قدیمی‌ترین اثری که منصوب به خاندان صفویه وجود دارد، کتابی است که تخمین زده می‌شود حدوداً در سال ۱۵۰۱ میلادی توسط شخصی به نام  ابن بزاز اردبیلی نوشته شده باشد.

در این کتاب آمده که شیخ صفی الدین اردبیلی (که دودمان صفوی نام خویش را از آن گرفته) از نوادگان فیروزشاه زرین کلاه بوده و در واقع ریشه‌ای کرد تبار دارد. این موضوع توسط شاهان و بزرگان این سلسله تا حدی رد شده و در زمان حکومت‌شان آثاری که بر این موضوع اشاره داشتند را دست‌کاری یا نابود ساختند. دلیل این کار واضح است!

صفویه اولین حکومتی بود که توانست مذهب شیعه را به طور کامل در سراسر ایران رسمی اعلام کند. حاکمان این دودمان تمام سعی خود را می‌کردند تا هر گونه ارتباطی که با اجداد کرد تبار خود دارند را انکار کنند و خود را در زمره شیعیان اصیلی که ریشه آن‌ها به پیامبر اسلام بازمی‌گردد، قرار دهند.

 

شاهان و پادشاهان صفویه از شروع تا انقراض

• نخستن پادشاه صفوی: شاه اسماعیل یکم
• آخرین پادشاه صفوی: شاه عباس سوم
• دوران حکمرانی بر ایران: از ۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی
• پایتخت‌های شاهان صفوی: تبریز، قزوین و اصفهان

 

ردیف	نام	دوران حکومت	پایتخت
۱	شاه اسماعیل یکم	۲۲ دسامبر ۱۵۰۱ تا ۲۳ مه ۱۵۲۴	تبریز
۲	شاه تهماسب یکم	۲۳ مه ۱۵۲۴ تا ۱۴ مه ۱۵۷۶	تبریز و قزوین
۳	شاه اسماعیل دوم	۲۲ اوت ۱۵۷۶ تا ۲۴ نوامبر ۱۵۷۷	قزوین
۴	شاه سلطان محمد خدابنده	۱۱ فوریه ۱۵۷۸ تا اکتبر ۱۵۸۸	قزوین
۵	شاه عباس یکم	۱ اکتبر ۱۵۸۸ تا ۱۹ ژانویه ۱۶۲۹	قزوین و اصفهان
۶	شاه صفی یکم	۱۹ ژانویه ۱۶۲۹ تا ۱۲ مه ۱۶۴۲	اصفهان
۷	شاه عباس دوم	۱۵ مه ۱۶۴۲ تا ۲۶ اکتبر ۱۶۶۶	اصفهان
۸	شاه سلیمان یکم (صفی دوم)	۱ نوامبر ۱۶۶۶ تا ۲۹ ژوئیه ۱۶۹۴	اصفهان
۹	شاه سلطان حسین یکم	۶ اوت ۱۶۹۴ تا ۲۱ اکتبر ۱۷۲۲	اصفهان
۱۰	شاه تهماسب دوم	۲۴ اکتبر ۱۷۲۲ تا ۲ سپتامبر ۱۷۳۳	اصفهان
۱۱	شاه عباس سوم	۲ سپتامبر ۱۷۳۲ تا ۸ مارس ۱۷۳۶	اصفهان
۱۲	شاه سلیمان دوم	۱۷ دسامبر ۱۷۴۹ تا ۲۰ مارس ۱۷۵۰	مشهد
۱۳	شاه سلطان حسین دوم	۱۷۵۱ تا ۱۷۵۳	کرمانشاهان
۱۴	شاه اسماعیل سوم	۲۹ ژوئن ۱۷۵۰ تا ۱۷۷۳	اصفهان
۱۵	شاه سلطان محمد دوم	۱۷۸۶ میلادی تا ؟	؟

 

قدرت گرفتن خاندان صفویه!

در ابتدای پیدایش این خاندان شاید چندان مقبولیتی نداشته و شناخته شده نبودند. اما به مرور و با روی کار آمدن شیخ صفی الدین اردبیلی، صفویان وارد مرحله‌ای جدید شدند که هویت آینده آن‌ها را تا حدی شکل داد. شیخ صفی‌الدین توانست به مدت ۳۵ سال ریاست، گروهی زاهدانه را بر عهده داشته و از همین طریق توانست ارتباطات زیادی را به دست‌آورد.

جنید فرزند ابراهیم در سال ۸۵۱ قمری این خاندان را کمی گسترش داده و ثابت کرد که صفویان می‌توانند به حکومت‌های دنیوی و مادی نیز دست یابند. جنید اولین شخص در این خاندان است که لقب “سلطان” را که به معنای قدرت و فرمانروایی است، دریافت کرد.

در ادامه با ما همراه باشید تا روی کار آمدن و تاسیس حکومت صفویه را مورد بررسی قرار دهیم.

 

 

حکومت صفویه چگونه تاسیس شد؟

پیش از صفویان حکومت‌های زیادی به قدرت رسیدند که هیچ کدام مشروعیت لازم برای یکپارچه سازی ایران را نداشتند. صفاریان، طاهریان، سامانیان و زیاریان را می‌توان از جمله این حکومت‌ها دانست. آخرین سلسله‌ای که پیش از صفویان بر ایران حکومت کردند، تیموریان نام داشتند. این خاندان از سال ۷۷۱ تا ۹۰۳ قمری بر ایران حکومت کردند.

صفویه و حکومت مرکزگرای آن‌ها در سال ۹۰۷ قمری تاسیس شد. اولین حاکم این دودمان را می‌توان شاه اسماعیل اول دانست که در راس مریدان خود و با لشکری بزرگ توانست حکومت را از آن خود کند. شاه اسماعیل اول به همراه ۷ هزار قزلباش بر نیروهای آق قویونلوها در تبریز پیروز شد و حکومت صفویه را در این شهر پایه‌گذاری کرد.

اولین اقدام این خاندان پس از به قدرت رسیدن، اعلام مذهب رسمی شیعه برای تمام ایران بود. لازم به ذکر است که خاندان‌های روملو، استاجلو، تکلو، شاملو، ذوالقدر، قاجار، افشار و در نهایت ترکمانان در به قدرت رسیدن صفویان بسیار کمک کردند و نقش مهمی داشتند.

 

 

شاهان صفویه پس از شاه اسماعیل اول

شاه اسماعیل اول برای ۲۳ سال توانست حکومت صفویان را اداره کند. البته در سال‌های پایانی حکومت او، اوضاع خوبی بر کشور حاکم نبود. تجاوز ازبک‌ها و عثمانیان از اطراف و همچنین اختلافات اقوام داخلی باعث شده بود تا ایران دوره صفویه حال چندان خوبی نداشته باشد.

تهماسب یکم پسر شاه اسماعیل در ۱۰ سالگی به تخت نشست و حکومت طولانی خود را آغاز کرد. او توانست برای ۵۴ سال با همه سختی‌هایی که وجود داشت، حکومت کند. پس از شاه اسماعیل اوضاع صفویه چندان خوب نبود، اما شاه تهماسب توانست بنیاد این خاندان را محکم کند.

شاه اسماعیل دوم بعد از تهماسب اول توانست حکومت را به کمک عمه خود یعنی پری خانم، به دست آورد. شاه اسماعیل دوم پیش از به حکومت رسیدن برای ۲۰ سال حبس بود. او پس از قدرت یافتن، شروع به اعدام‌ها و تسویه‌هایی خونینی کرد که برای حفظ مشروعیت و حکومت خود بود. همین موارد باعث شد تا حکومت شاه اسماعیل دوم کوتاه‌ترین دوره در صفویان و شاید در میان تمام پادشاهان ایران باشد. او تنها توانست برای یک سال و چند ماه بر صفویه حکومت کند و در همین مدت بزرگان و اقوام زیادی را بر علیه حکومت مرکزی کرد.

 

 

شاه عباس اول؛ اقتدار ساز صفویان

پس از شاه اسماعیل دوم و حکومت کوتاهی که داشت، بردار بزرگ‌تر او سر کار آمد که پیش‌تر به دلیل ضعف بینایی و جسمی از حکومت کنار گذاشته شده بود. این شخص در ۱۰ سال فرمانروایی که داشت باعث ضعف و خالی شدن خزانه صفویه شد و کشور را در وضعیتی بسیار نامناسب قرار داد.

سال ۹۹۶ قمری سرانجام مرشد قلی خان استاجلو باعث شد تا شاه عباس اول حکومت را در قزوین به دست بگیرد. شاه عباس اقدامات گسترده‌ای را در جهات کنترل تجاوزهای خارجی و شورش‌های داخلی انجام داد. در نتیجه او توانست با عثمانیان صلح کرده و آن‌ها را از تصرفاتی که داشتند عقب براند.

در ادامه شاه عباس اول، ازبکان را نیز سرکوب کرد و اوضاع داخلی کشور را به سمت آرامشی نسبی سوق داد. او قدرت و تمرکزی را برای صفویه به وجود آورد که بی سابقه بود. شاه عباس اول برای پیشگیری از کارهای خودسرانه شاهزادگان، آن‌ها را در حرمسراها نگه می‌داشت. از طرفی حکومت او تمام زمین‌های مالکان را به تصرف حکومت در آورد.

 

 

شاهانی که سبب ضعف صفویه بودند!

شاه عباس اول با تمام قوا در جهت بهبود وضعیت ایران تلاش کرد اما دو اقدام نهایی که توسط او انجام شد، پیش زمینه‌ای برای انحطاط صفویه بود. نگه داشتن شاهزادگان در حرمسراها باعث شد تا شاهانی نا‌لایق و خوشگذران تربیت شوند که برای کشور داری مناسب نبودند.

اولین حاکم بعدا از شاه عباس اول، شاه صفی بود که حکومت او شروعی برای انحطاط این خاندان شد. این سلسله با این وجود همچنان حکومت خود را حفظ کرد و افرادی مانند شاه عباس دوم تا حد جلوی نابودی آن را گرفتند. اما روی کار آمدن شاه سلیمان صفوی و پس از آن شاه سلطان حسین، تیر خلاصی برای حکومت ۲۰۰ ساله صفویه بر ایران بود.

پس از شاه سلطان حسین، صفویه تنها ۱۳ سال دوام آورد و به دلایلی همچون بی لیاقتی شاهان، خالی شدن خزانه و بحران‌های اجتماعی که وجود داشت، این حکومت سرانجام در سال ۱۱۳۵ قمری به پایان رسید. آخرین اتفاقی که باعث انحطاط این حکومت شد، تجاوز افغان‌ها به ایران و تصرف اصفهان بود.

 

نکات مهم در مورد حکومت صفویه

در ابتدای حکومت صفویه، شاه اسماعیل اول شهر تبریز را مرکز حکومت قرار داد و تا اواخر قرن دهم قمری این پایتخت حفظ شد. پس از آن شاه عباس اول مرکز حکومت را به شهر اصفهان تغییر داد. در این دوره آرامش نسبی در کشور برقرار بود و حکومت صفویه از قدرت برخوردار بود.

 

 

هنر و معماری در حکومت صفویه

از ابتدای به قدرت رسیدن این سلسله، بازسازی‌ها و بهبود وضعیت هنرهایی مانند خطاطی و زنگ‌زریی و … اتفاق افتاد. اما با تغییر پایتخت به اصفهان این موضوع شکلی جدید به خود گرفت. شاه عباس اول که در فکر بنا کردن پایتختی قدرتمند و باشکوه بود، نقشه جدیدی برای اصفهان در نظر گرفت.

بناهای فاخری مانند کاخ عالی قاپو، چهل ستون، هشت بهشت و تالار اشراف در این دوره ساخته شدند. نقشه‌ای که برای این شهر رسم شده بود، شامل خیابان‌های بزرگ مانند چهارباغ بود که بناهای مهمی در اطراف آن بنا شدند.

به طور کلی می‌توان قرن‌های ۱۰ و ۱۱ را بخش مهمی از شکوفایی هنرهای اسلامی ایرانی در دوره صفویه دانست. از این دوران آثار باستانی بسیار با شکوهی به جای مانده که قدرت صفویه را در اوج خود به نمایش می‌گذارند.

در دوره حکومت صفویان کالاهای هنری و مواد اولیه آن‌ها بسیار مورد توجه بودند و صادرات آن‌ها رواج داشت. یکی از مهمترین آن‌ها را می‌توان ابریشم دانست. کالاهای دیگری مانند پشم گوسفند و شتر، چرم، مصنوعات ساخته شده از نقره و طلا، سلاح‌هایی مانند تیر و کمان یا شمشیر و در نهایت انواع رنگ‌ها در صادرات به کشورهای خارجی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

 

 

سخن آخر

صفویه را می‌توان یکی از حکومت‌های دانست که علاوه بر جنبه‌های هنری و رزمی، باعث رشد ایران در زمینه‌های دیگری هم شد. این خاندان توانست متجاوزان را از کشور خارج کند و مرزهای ایران را حفظ کند. صفویان توانست با برقراری اعتدال میان اداره حکومت و دین‌مداری، یکپارچگی کشور را حفظ کند، هر چند که همانند تمام حکومت‌های دیگر، فساد و بی‌لیاقتی در نهایت باعث نابودی آن شد.