آبرفت چیست و خاک آبرفتی چه مزایایی دارد؟

کلمه آبرفت (alluvium) به معنای خاک شنی حمل شده توسط رودخانه‌ها است. دشت‌های آبرفتی اغلب در کشور‌هایی که رودخانه‌های زیادی دارند دیده می‌شود. ما در این مقاله شما را به تفصیل در این مورد که آبرفت چیست، کجاها تشکیل می‌شود و سایر سوالات آشنا خواهیم کرد. برای پاسخ به سوالات مختلف در زمینه دشت‌های آبرفتی ادامه مطلب را مطالعه کنید.

 

آبرفت چیست؟ 

آبرفت اصطلاحی است که برای توصیف رسوبات ته‌نشین شده توسط رودخانه‌ها استفاده می‌شود. رودخانه‌ها به طور مداوم مواد رسوبی را حمل می‌کنند که اغلب در نتیجه فرسایش به وجود آمده است. بیشتر این مواد در بخش‌هایی از رودخانه‌‌ که آب خیلی سریع حرکت می‌کند و قدرت بیشتری دارد جمع‌آوری می‌شوند.

یک رودخانه می‌تواند گل و لای را در هر نقطه از مسیر خود رسوب کند، اما این رسوبات معمولا در مناطقی متمرکز می‌شوند که جریان آب کند می‌شود. البته رسوب با جریان آب جایگزین و دچار هوازدگی می‌شود تا زمانی که قوامی سست و تقریباً گل مانند پیدا کند.

این گل و لای رسوب‌شده معمولا در جایی یافت می‌شود که رودخانه‌ها به دریاچه‌ها وارد می‌شوند و از سنگ‌های رودخانه سرریز می‌شوند و دشت‌های آبرفتی را تشکیل می‌دهند.

به طور کلی این رسوبات بر اثر انباشته شدن ذراتی مانند رس، شن و ماسه و در نتیجه کاهش دبی آب در مکان‌های مناسب  به وجود می‌آیند. آبرفت‌ها نیز دریاچه‌های کوچکی به نام «دریاچه‌های آبرفتی» تشکیل می‌دهند. دریاچه‌هایی که در دلتای رودخانه از مواد رسوبی تشکیل شده‌‌اند «دریاچه‌های دلتا» نامیده می‌شوند.

 

دسته بندی آبرفت ها

آبرفت‌ها به دو دسته قدیم و جدید تقسیم می‌شوند:

آبرفت های قدیم آبرفت‌هایی هستند در زمین حاصلخیز نزدیک رودها تشکیل شده‌اند و با بالا آمدن آب رودخانه زیر آب نمی‌روند. این مکان‌ها برای ساکن شدن انسان‌ها در آنجا مناسب است. از سوی دیگر آبرفت های جدید، همان آبرفت‌هایی هستند که هنوز در حال شکل گیری هستند و گهگاه دچار سیلاب می‌شوند. 

 

 

مزایای خاک آبرفتی چیست؟

خاک حاصلخیز آبرفت‌ها در طول تاریخ برای پیشرفت و زندگی مردم اهمیت زیادی داشته است. به عنوان مثال دشت‌های حاصلخیز رودخانه نیل به مصریان باستان اجازه می‌داد تا محصولات کشاورزی خود را پرورش دهند و برداشت کنند که در رشد تمدن آنها نقش بسزایی داشته است.

امروزه گل و لای همچنان نقش مهمی در کشاورزی ایفا می‌کند. به عنوان مثال، مناطق مختلف هند سرشار از مواد رسوبی هستند؛ از جمله دره برهماپوترا، پنجاب، بنگال غربی و مناطق ساحلی. خاک غنی از مواد مغذی موجود در رسوبات آبرفت‌های این مناطق، برای کشت محصولاتی مانند برنج، گندم، نیشکر و حبوبات عالی است. 

برخی از پربارترین رسوبات آبرفت‌های جهان در اطراف رودخانه هوانگ، رود نیل، رود گنگ و رودخانه می‌سی سی پی یافت می‌شوند. مشخص است که رسوبات آبرفتی نیز به مرور زمان وارد دریاچه‌های کوچک می‌شوند و در نتیجه یک منطقه جغرافیایی به نام دشت‌های حاصلخیز به وجود می‌آید. همچنین رسوبات آبرفت‌های به جا مانده از ذوب یخچال‌های طبیعی به عنوان سنگ‌های یخچالی شناخته می‌شوند. 

علاوه بر مواد مغذی که قبلاً ذکر شد، رسوبات آبرفتی می‌توانند از مواد معدنی و سنگ معدنی با ارزش نیز تشکیل شوند. هنگامی که طلا، پلاتین یا سایر فلزات و سنگ‌های گرانبها در مناطق آبرفتی پیدا می‌شود، به آن رسوب پلاسر می‌گویند. از آنجایی که رودخانه‌ها آبرفت‌ها را رسوب می‌کنند، یک فرآیند جداسازی گرانشی انجام می‌شود که به این مواد معدنی با ارزش و متراکم اجازه می‌دهد تا در نقاط خاصی رسوب کنند.

رسوبات محلی بیشتر در پایه آبشارها یا در امتداد پیچ‌های رودخانه یافت می‌شوند. در این نواحی سرعت آب تا حدودی کاهش می‌یابد و این فلزات و سنگ‌ها رها می‌شوند. استخراج رسوبات پلاسر به عنوان استخراج پلاسر شناخته می‌شود که می‌تواند به دو روش روباز و حفاری سطحی انجام داد. استخراج پلاسر رایج‌ترین فعالیت معدنی برای جمع‌آوری طلا است. 

 

 

معرفی معروف‌ترین جلگه‌های جهان که از آبرفت ها بوجود آمده‌اند

۱. دلتای بنگال

دلتای بنگال که با نام دلتای گنگ، دلتای سبز، دلتای ساندربان یا دلتای براهماپوترا نیز نامیده می‌شود، در آسیا واقع شده است، جایی که رودخانه‌های گنگ و برهماپوترا به خلیج بنگال می‌ریزند. دلتای بنگال، در اوایل دوره کرتاسه یا همان گل سفیدی (حدود  ۱۴۵٫۵ تا ۶۵ میلیون سال پیش) توسط رسوبات آبرفتی و دلتایی رودخانه‌های گنگ و براهماپوترا پدید آمده است.

این دلتا درست بالای خلیج بنگال واقع شده است. جغرافیای فیزیکی بنگلادش بسیار متنوع بوده و دارای منطقه‌ای است که با دو ویژگی متمایز مشخص می‌شود: یک دشت دلتایی وسیع که در معرض سیل‌های مکرر قرار دارد و یک منطقه تپه‌ای کوچک که توسط رودخانه‌هایی با جریان سریع احاطه شده است. 

بنگال، دلتای بزرگ آسیا و پرجمعیت‌ترین دلتای جهان است که تقریباً ۱۰۰,۰۰۰ کیلومتر مربع از بنگلادش و بنگال غربی هند را در بر می‌گیرد. علیرغم سیل‌های ناشی از بادهای موسمی، روان‌آب‌های سنگین و توفان‌های استوایی، بسیاری از مردم این کشور برای بقا به این دلتا وابسته هستند و ۱۵۶ میلیون نفر در آنجا زندگی می‌کنند. 

 

۲. جلگه بین النهرین

جلگه بین‌النهرین با نام دیگر میان‌رودان یک منطقه جغرافیایی مابین دو رود دجله و فرات است و بخش بیشتری از آن در عراق امروزی موجود است. این دو رود که از رشته کوه‌های توروس در کشور ترکیه سرچشمه می‌گیرند، در منطقه القرنه عراق به یکدیگر می‌رسند. امروزه به آن شط العرب گفته می‌شود.

برخلاف اسم بین‌النهرین، این ناحیه به محل تلاقی این دو رود مربوط نیست به طور کلی به منطقه‌ای اطلاق می‌شود که رودهای دجله و فرات، نهرها و شاخه‌های جاریشان در آن جریان دارند. شط العرب یا همان بین‌النهرین از بخش شرقی عراق تا مرز ایران امتداد دارد و به عنوان مرز آبی ایران و عراق شناخته می‌شود. شط العرب در شهر خرمشهر با رود کارون به یکدیگر می‌رسند و اروند رود شکل می‌گیرد. اروند رود در مسیر خود جاری می‌شود و در نهایت به خلیج فارس می‌ریزد.

 

 

۳. جلگه سیبری

جلگه سیبری که حاصل رسوب آبرفت های رودخانه‌هایی نظیر ینی‌سئی، اوب، ایرتیش و لنا است در شمال آسیا واقع شده است. کل قسمت غربی سیبری از کوه‌های اورال در غرب تا فلات سیبری مرکزی در شرق را اشغال می‌کند. در شمال به ساحل دریای کارا محدود می‌شود، از جنوب تا ارتفاعات قزاقستان امتداد می‌یابد، در جنوب شرقی دشت سیبری غربی که به تدریج ادامه دارد، جای خود را به دامنه‌های آلتای، سالیر، کوزنتسک آلتای و کوه شوریا داده است.

این دشت شکل ذوزنقه‌‌ای دارد که به سمت شمال باریک می‌شود: فاصله از مرز جنوبی آن تا شمال تقریباً ۲۵۰۰ کیلومتر است، عرض آن از ۸۰۰ تا ۱۹۰۰ کیلومتر است و مساحت آن فقط کمی کمتر از ۳ میلیون کیلومتر مربع است.

دشت سیبری غربی مسکونی‌ترین و توسعه یافته‌ترین قسمت سیبری (به ویژه در جنوب) است که ۱۶ درصد از خاک روسیه را گرفته است. این دشت پست‌ترین و هموارترین نقطه روسیه است و کمی به سمت شمال متمایل است.

 

 

۴. جلگه چین

دو رودخانه بزرگ زرد و یانگ تسه به ترتیب از شمال و جنوب چین می‌گذرند. بخش بیشتری از چین پروپر متعلق به جلگه چین و  حاصل جریان آبرفتی این دو رودخانه می‌باشد. هر دوی این رودخانه‌ها از غرب دور یعنی فلات تبت سرچشمه می‌گیرند.  

بخش شمالی چین با وجود دشت آبرفتی موجود در امتداد رودخانه زرد به دلیل وجود خاک مناسب و غنی برای کشاورزی مناسب است. دشت آبرفتی در بخش جنوبی توسط رودخانه یانگ تسه زهکشی شده است که با اسم چین جنوبی نیز شناخته می‌شود. این قسمت تپه‌های بیشتری نسبت به چین شمالی دارد و هوایی گرمتر و مرطوبتر نیز دارد. رودخانه زرد مهم‌ترین رودخانه چین است و به دلیل اینکه تنها منبع تامین آب در شمال چین است به عنوان رودخانه مادر محسوب می‌شود.

 

سخن پایانی

آبرفت‌ها بیشتر توسط رودخانه‌های جاری در دشت های سیلابی، دلتاها و مناطق زهکشی، به دریاچه یا اقیانوس ته‌نشین می‌شوند. خاک موجود در این مناطق مخلوطی از ماسه، سیلت، خاک رس و ذرات شن به همراه مواد آلی است. به همین دلیل، خاک آبرفت‌ها غنی از مواد مغذی مانند پتاس است و از این رو برای کشاورزی بسیار مفید است.

جریان سریع آب با وارد کردن مداوم آبرفت‌های جدید، خاک را غنی از مواد نگه می‌دارد. بنابراین خاک رسوبی آبرفت‌ها برای اهداف کشاورزی بسیار مهم است.