تشبیه در ادبیات؛ انواع تشبیه، ارکان تشبیه و چند مثال برای تشبیه

تشبیه در ادبیات چیست و چه کاربرد‌هایی دارد؟ تشبیه یکی از مشهورترین ابزار‌های تصویرسازی در ادبیات است. این ابزار ادبی، به انواع متفاوتی تقسیم می‌شود و در ادبیات فارسی مثال‌های بسیار زیبایی دارد. در این مقاله، قصد داریم انواع تشبیه را با مثال‌های متنوع بررسی کنیم.

تشبیه چیست؟

در تعریف تشبیه در ادبیات باید گفت که تشبیه، ماننده کردن یک چیز به چیزی دیگر است، به شرطی که این مانندگی بر پایه کذب باشد. تشبیه یکی از ابزار‌های تصویرسازی است که اصطلاحا “صور خیال” نامیده می‌شوند.

مثال

این تعریف را با مثالی مشخص می‌کنیم. تصور کنید شخصی بگوید: ببر مانند شیر است. این تشبیه بر پایه کذب نیست؛ چراکه در واقعیت امر نیز، شیر و ببر شباهت‌های بسیار زیادی باهم دارند و شخصی که چنین تشبیهی کرده‌است هیچ خیال‌پردازی یا تصویرپردازی منحصر به فردی انجام نداده‌است.

حال تصور کنید شخصی بگوید: روی معشوق من از درخشندگی شبیه به آفتاب است. در این تشبیه، شخص گوینده آفتاب را به روی معشوق خود شبیه دانسته در صورتی‌که در واقعیت امر، کمتر شباهتی میان درخشندگی روی معشوق و درخشش آفتاب وجود دارد.

ارکان تشبیه

هر تشبیه از چهار رکن تشکیل می‌شود:

• مشبه: چیز یا شخصی که قصد داریم به چیز یا شخص دیگر ماننده‌اش کنیم.
• مشبه به: چیز یا شخصی است که مشبه به آن ماننده شده‌است.
• ادات تشبیه: کلمه یا عبارتی که نشان‌دهنده پیوند مشبه و مشبه به است.
• وجه شبه: ویژگی یا ویژگی‌های یکسان میان مشبه و مشبه به که باعث ایجاد تشبیه شده‌است.

نکته: در میان ارکان تشبیه، مشبه و مشبه به حتما باید ذکر شوند، وگرنه یک تشبیه شکل نمی‌گیرد، ولی ادات تشبیه و وجه شبه می‌توانند حذف شوند. مشبه و مشبه به از جهت اهمیت، “طرفین تشبیه” نامیده می‌شوند.

مثال برای تشبیه و ارکان تشبیه

برای آشنایی بیشتر با ارکان تشبیه، چند نمونه تشبیه را بررسی می‌کنیم:

مثال اول

جمله تشبیهی:

به پیش سپه آمد افراسیاب
چو کشتی که موجش بر آرد ز آب

• مشبه: افراسیاب
• مشبه به: کشتی
• وجه شبه: مانندگی افراسیاب به کشتی‌ای که موج از آب برآورد آن را.
• ادات تشبیه: چو

مثال دوم

جمله تشبیهی:

دل همچو سنگت،‌ ای دوست به آب چشم سعدی
عجب است اگر نگردد که بگردد آسیابی

• مشبه: دل
• مشبه به: سنگ
• وجه شبه: در تشبیه ذکر نشده، اما از مشبه و مشبه به متوجه می‌شویم که وجه شبه “سختی” است.
• ادات تشبیه: همچو

مثال سوم

جمله تشبیهی:

صبح امید که بد معتکف پرده غیب
گو برون آی که کار شب تار آخر شد

• مشبه: صبح
• مشبه به: امید
• وجه شبه: حذف شده‌است.
• ادات تشبیه: حدف شده‌است.

تشبیه دیگری در این بیت وجود دارد: پرده غیب

• مشبه: غیب
• مشبه به: پرده
• وجه شبه: حذف شده‌است.
• ادات تشبیه: حذف شده‌است.

تشبیه بلیغ چیست؟

به تشبیهی که ادات تشبیه و وجه شبه آن حذف شده‌ باشد، تشبیه بلیغ می‌گویند. تشبیه بلیغ از نظر زیبایی، نسبت به سایر انواع تشبیه، زیباتر است. تشبیه‌های بلیغ معمولا بصورت ترکیب‌های اضافی در شعر قرار می‌گیرند، اما تشبیه بلیغ بدون حالت اضافه نیز در ادبیات وجود دارد. مثال:

جمله تشبیهی:

دل که آیینه شاهی‌است غباری دارد
از خدا می‌طلبم صحبت روشن رایی

• مشبه: دل
• مشبه به: آیینه شاهی
• وجه شبه و ادات تشبیه محذوف هستند.

تشبیه بلیغ اضافی چیست؟

چنانکه گفته شد، تشبیه بلیغ آن است که ادات و وجه شبه‌اس حذف شده باشند؛ تشبیه بلیغ اضافی به تشبیهی می‌گویند که ادات و وجه شبه‌اش حذف شده باشد و مشبه و مشبه مانند مضاف و مضاف الیه با یکدیگر ترکیب شده باشد. این نوع از تشبیه در درس ادبیات، سال‌های تحصیلی ششم، هشتم و نهم فراوان است. مثال‌هایی از تشبیه بلیغ اضافی:

• درخت دوستی؛ دوستی به درخت تشبیه شده‌است.
• همای رحمت؛ رحمت به پرنده هما تشبیه شده‌است.
• لب لعل؛ لب به لعل تشبیه شده‌است.
• کیمیای عشق؛ عشق به کیمیا تشبیه شده‌است.
• خانه دنیا؛ دنیا به خانه تشبیه شده‌است.
• نخل ولایت؛ ولایت به نخل تشبیه شده‌است.

انواع دیگر تشبیه

گاهی یک تشبیه، مانند کردن یک چیز به یک چیز دیگر است؛ اما گاهی در یک تشبیه، یک مجموعه به یک مجموعه دیگر تشبیه می‌شود. در این قسمت، تشبیه را از این جهت بررسی می‌کنیم.

۱. تشبیه مفرد

زمانی‌که یک چیز را به یک چیز دیگر تشبیه کنیم، یک تشبیه مفرد تشکیل می‌شود.

مثال: تشبیه دنیا به خانه.

۲. تشبیه مرکب

گاهی یک مجموعه از چیز‌ها را به یک مجموعه دیگر از چیز‌ها تشبیه می‌کنیم؛ به این نوع از تشبیه اصطلاحا تشبیه مرکب می‌گویند.

جمله تشبیهی:

دیده اهل طمع به نعمت دنیا
پر نشود چنانکه چاه به شبنم

• مشبه: دیده اهل طمع و نعمت دنیا
• مشبه به: مشبه به دیده اهل طمع، “چاه” و مشبه به نعمت دنیا “شبنم” است.

جمع‌بندی

تشبیه یکی از مهم‌ترین ابراز تصویرسازی در ادبیات و اصطلاحا جزوی از صور خیال است. تشبیه که در علم بیان بررسی می‎شود، انواع متفاوتی دارد و در ادبیات فارسی بسیار پرتکرار است. از انواع تشبیه می‌توان به تشبیه مفرد و تشبیه مرکب اشاره کرد.

هر تشبیه از چهار رکن تشکیل می‌شود. مهم‌ترین ارکان تشبیه، مشبه و مشبه به هستند. همانطور که می‌دانید، تشبیه یک ابزار ادبی است، برای آشنایی با دیگر ابزار ادبی، پیشنهاد می‌کنیم با معرفی کامل آرایه‌ های ادبی لفظی و معنوی نیز با ستاره همراه شوید. همچنین شما می‌توانید با یکی از تکنیک‌های جذاب ادبی یعنی خرق عادت در ادبیات آشنا شوید و نمونه های زیبای آن را بخوانید. آیا شما تشبیه زیبایی از ادبیات فارسی در ذهن دارید؟ نظرات و پرسش‌های خود را با ما و خوانندگان این مطلب به اشتراک بگذارید.