نویسنده: زهرا متقی
بروزرسانی: ۱۰ آذر ۱۴۰۰
ستاره | سرویس مذهبی – توریه چیست و چه تفاوتی با دروغ دارد؟ در متون دینی و نظریات فقها توصیه شده است که در مواقع ضرورت و هنگامی که فرد مجبور به دروغ گفتن است، به جای دروغ صریح می‌تواند از توریه استفاده کند. این عمل به معنای سخنی دو پهلو و نیمه‌راست است که فرد گوینده منظوری غیر از آنچه از ظاهر سخن فهمیده می‌شود، دارد. البته در نظر برخی فقها، این مفهوم مختص سخن گفتن نیست و اعمال را نیز شامل می‌شود. به طور کلی اکثر فقها و مراجع این عمل را جایز دانسته و حتی آن را در شرایطی واجب می‌دانند. البته در این میان تفاوت‌های دیدگاهی بسیاری وجود دارد. در این مفهوم قصد داریم تا ضمن معرفی این مفهوم، حکم فقهی و نظر مراجع در این مورد را بررسی کند.
توریه چیست؟
لغت توریه به معنای پوشاندن، مخفی کردن و عدم افشای یک مفهوم یا راز است. این اصطلاح زمانی استفاده می‌شود که فرد با گفتن جمله‌ای دوپهلو، معنای مدنظر خود را از مخاطب مخفی کرده و معنایی متفاوت را با همان صورت واحد جمله به مخاطب عرضه می‌کند. به بیان دیگر این مفهوم به سخنی اشاره می‌کند که دو معنای دور و نزدیک دارد و مراد گوینده معنای دور آن باشد؛ حال آنکه مخاطب به معنای نزدیک آن توجه می‌کند. در واقع خواست خود گوینده نیز آن است که در عین بیان معنای صحیح، مخاطب برداشت دیگری داشته باشد.
این ویژگی که از محسنات معنایی زبان است، با اصطلاح «ایهام» مرتبط است. توریه، هم می‌تواند در یک لفظ مفرد اتفاق بیفتد (مانند به کار بردن «ما» موصوله و اراده کردن «ما» نافیه) و هم می‌تواند در قالب جمله و اسناد جمله به کار برود. برای درک بهتر این مفهوم به مثال‌های زیر توجه کنید:
- اینکه در جواب کسی که نیاز به کمک دارد، بگوییم: دستم خالی است. حال آنکه پول داشته باشیم و منظور ما در آن لحظه آن باشد که چیزی در دستانمان نیست. اما مخاطب گمان می‌کند که منظور ما از این جمله عدم توانایی ما در کمک کردن به او به جهت نداشتن پول است.
- اینکه کسی بگوید: آقا در خانه نیست. در حالی که مرادش از آقا یکی از بزرگان یا معصومین باشد.
- اینکه کسی از ما وسیله‌ای مثل تلویزیون بخواهد و ما نخواهیم آن را به او بدهیم. سپس بگوییم: آن وسیله کار نمی‌کند. در حالی که منظور ما آن است که آن وسیله خاموش است.
- اینکه فردی از پشت تلفن سراغ کسی را از ما بگیرد و ما به نقطه‌ای اشاره کنیم و بگوییم: اینجا نیست.
توریه چند نوع دارد؟
۱. توریه ابتدایی: به آن دسته از توریه‌ها می‌گویند که بدون وجود ضرورت و شرایط اضطراری صورت بگیرد. با اینکه اکثر فقها این عمل را تنها در مواقع ضروری جایز می‌دانند، اما عده‌ای نیز از آن جهت که این عمل را اساساً مغایر با دروغ می‌دانند، صرف وجود مصلحت و نیاز شخصی را برای آن کافی می‌دانند.
۲. توریه ضروری: منظور از این قسم توریه‌ها هنگامی است که فرد در شرایط اضطرار، مجبور به کذب است و برای رهایی از دروغ گفتن، متوسل به به این عمل می‌شود. می‌توان گفت اکثریت علما و فقها توریه را در این شرایط جایز می‌دانند.
حکم توریه و شرایط آن چیست؟
به طور کلی می‌توان با استناد به روایات ، قرآن و همچنین نظر فقها و مراجع نتیجه گرفت که توریه حداقل در شرایط اضطرار و ضرورت جایز است، اما در مورد شرایط غیر ضروری و همچنین وجوب آن در شرایط دروغ، نظر فقها و مراجع تقلید متفاوت بوده و باید به فتوای مرجع عمل نمود.
به طورکلی می‌توان شرایط این عمل عبارتند از:
- ضایع نشدن حق دیگران: به طور کلی اصلی‌ترین و حیاتی‌ترین شرط این عمل، ضایع نشدن حق دیگران است. تمام فقها و محدثین از جمله آن دسته‌ای که این عمل را در همه حال جایز می‌دانند، بر سر این اصل اتفاق نظر دارند. اگر هرکدام از حالات این عمل موجب ستم به دیگری و تضییع حقوق افراد بشود، جایز نبوده و حرام است.
- مفسده نداشتن: مفسده نداشتن نیز از شرایط اصلی جایز بودن این عمل است. این مورد در مواقعی مصداق دارد که گفتن حقیقت صریح، واجب است. فقها برای مثال به شرایط بیع مرابحه اشاره کرده‌اند.
- ضرورت و اضطرار: همانطور که اشاره شد برخی از فقها این عمل را تنها در شرایط اضطرار جایز می‌دانند. اگرچه عده کثیری از فقها به طور کلی توریه را به صرف مصلحت دانستن آن جایز می‌دانند اما به طور کلی این عمل را می‌توان مختص شرایط اضطرار و جایگزین دروغ گفتن دانست.
۱. از منظر قرآن کریم
اگرچه مشخصاً لفظ توریه در قرآن استفاده نشده است، می‌توان با تفسیر برخی آیات در داستان‌هایی از پیامبران این مورد را اثبات کرد. معمولاً فقها نیز با استناد به این آیات، توریه و به‌کارگیری آن را توجیه کرده‌اند. از میان این آیات به بررسی دو آیه در داستان حضرت ابراهیم (ع) اکتفا می‌کنیم.
قرآن کریم در آیات۸۸ و ۸۹ صوره صافات از جانب حضرت ابراهیم (ع) نقل می‌کند: (فَنَظَرَ نَظْرَةً فی النجومِ، فَقال اِنّی سَقیمٌ : سپس نگاهی به ستارگان افکند و گفت من بیمارم.) داستان از این قرار است که در جریان شکستن بت‌ها توسط حضرت ابراهیم (ع)، مردم ایشان را دعوت به جشن و شادمانی کرده‌اند و ایشان با بهانه بیماری از رفتن به جشن صرف نظر کرده‌اند. تفاسیر منظور حضرت ابراهیم را بیماری در آینده و بیماری منجر به مرگ دانسته و این سخن ایشان را توریه قلمداد می‌کنند.
خداوند در آیه ۶۳ سوره انبیا (بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا) از زبان حضرت ابراهیم (ع) شکسته شدن بت‌ها را به بزرگترین بت نسبت می‌دهد. این گفته در نظر مفسرین به عنوان توریه قلمداد می‌شود. حضرت ابراهیم (ع) بیان می‌کند: اگر واقعا چنان که ادعا دارید بت‌ها سخن می‌گویند، شکسته شدن بت‌ها کار بت بزرگ است. پس از او بپرسید. در روایتی امام صادق (ع) دروغ نبودن این صحبت را با حمل آن بر توریه پذیرفته‌اند.
۲. روایات معصومین
روایت‌های بسیاری حاکی از آن است که در نظر ائمه اطهار، توریه و تقیه موجب حفظ مسلمانان از شر دشمنان بوده است. همچنین در روایتی پیامبر اکرم (ص) این عمل را تجویز کرده‌اند. از این میان می‌توان به چند مورد اشاره کرد:
- روایت شده است که پیامبر اکرم (ص) در هنگام سفر و جنگ، تصمیم خود را از این طریق از دشمنان خود مخفی می‌کردند.
- از ابن حنبل روایت است که پیامبر اکرم (ص) در هنگامی که “سُوَید بن حنظله” برای رفع شر دشمنان “وائل بن حجر” را برادر خود معرفی کرده و سوگند می‌خورد، سخن او را توریه انگاشته و بیان می کنند: (صدقت، المسلم اخو المسلم.) یعنی راست گفتی. مسلمان برادر مسلمان است.
- ابن ادریس از کتاب ابن بکیر نقل می‌کند که از امام صادق پرسیدم: از مردی اجازه ورود می‌طلبند و او به کنیزش می‌گوید، بگو او اینجا نیست. آیا این سخن دروغ است؟ امام فرمودند: اشکالی ندارد، دروغ نیست.
- از امام صادق (ع) همچنین نقل شده است که ایشان نیز هنگامی که یکی از یارانشان در برابر دشمنان به توریه متوسل شده بود، سخن او را تایید کردند.
۳. مراجع تقلید
آیت‌الله خامنه‌ای: ایشان نیز همانند امام خمینی (ره) از آنجایی که توریه را هم‌تراز کذب نمی‌دانند، گفتن آن را جایز دانسته و استفاده از آن را در شرایط غیر ضروری هم بلامانع می‌دانند.
آیت‌الله مکارم شیرازی: توریه جایز است و اختصاص به شرایط ضرورت ندارد. البته هرگاه با این عمل امکان رهایی از شرایط دروغ گفتن باشد، احتیاط واجب آن است که از توریه استفاده بشود. اما به طور کلی بهتر است در شرایط اضطرار استفاده بشود.
آیت‌الله بهجت: استفاده از آن اگر به مصلحت باشد جایز است.
آیت‌الله صافی گلپایگانی: این عمل مگر در شرایطی که موجب ایجاد مفسده بشود، جایز است.
آیت الله سیستانی: گفتن توریه جایز است. یعنی فرد سخنی بگوید که ظاهر آن معنایی را می‌رساند که خلاف قصد اوست.
مخالفان و موافقان
از جمله موافقان جایز بودن این عمل می‌توان شیخ انصاری، محقق اصفهانی، آیت الله خوئی و امام خمینی (ره) را نام برد.
شیخ انصاری در کتاب “المکاسب المحرمه” استدلال می‌کند: در توریه، خبر به اعتبار معنایش مخالف واقع نیست. بلکه این مخاطب است که از کلام گوینده، امری خلاف واقع را فهمیده است. البته ممکن است این عمل به جهت وجود مفسده حرام باشد.
امام خمینی (ره) نیز در رد کلام مرحوم نائینی مبنی بر کذب بودن این عمل، می‌فرمایند: اینکه گفته شود حکم و ملاک توریه و کذب به جهت آنکه هر دو اغرا به جهل است یکسان است، ممنوع است. زیرا ملاک حرام بودن کذب عدم تطابق آن با واقع است و ربطی به اغرا به جهل ندارد.
از مخالفان توریه نیز می توان ملاصالح مازندرانی، آقا رضا همدانی و ملا مهدی نراقی را نام برد.
سخن پایانی
در نظر اکثر فقها و مراجع، توریه معادل کذب نبوده و جایز است، همچنین برخی از فقها گفتن آن را در شرایط رهایی از دروغ واجب دانسته‌اند. حتی بسیاری آن را به دروغ مصلحتی ترجیح می‌دهند، برای اطلاع بیشتر از احکام این دروغ به مطلب دروغ مصلحتی از دیدگاه قرآن؛ مجاز یا ممنوع؟ مراجعه کنید. نظر شما چیست؟ آیا تاکنون از توریه برای پرهیز از دروغ استفاده کرده‌اید؟ نظرات و پیشنهادات خود را با ما و سایر همراهان ستاره به اشتراک بگذارید.
