همه چیز درباره قالب شعری ترجیع بند به همراه مثال

قالب شعری ترجیع بند 

ترجیع در لغت به معنای تکرار کردن یا برگرداندن است؛ اما در اصطلاح ادبی، ترجیع بند به قالب شعری گفته می‌شود که از چند بند تشکیل شده است که با دو مصراعی که قافیه متفاوتی نسبت به بیت‌های قبلی دارند، بهم متصل شده‌اند.

به دو مصراعی که بعد از هر بند تکرار می‌شود اصطلاحاً ترجیع بند یا بندگران یا واسطه گفته می‌شود. این بند‌ها بیت‌هایی هستند که دارای وزن یکسان و قافیه متفاوت هستند. اما با این وجود کل شعر مضمونی یکسان دارد. برخی از ادیبان معتقدند که بند‌های ترجیع بند از تعدادی بیت غزل تشکیل شده است که دارای وزنی یکسان هستند.

قدیمی‌ترین ترجیع بند در دوره سامانی سروده شده است، اما تنها ترجیع بند‌های دوره غزنوی به خصوص ترجیع بند‌های فرخی سیستانی به جا مانده است. از ترجیع بند‌های معروف شعر فارسی هم می‌توان ترجیع بند هاتف را نام برد؛ بیت ترجیع آن “که نیکی هست و هیچ نیست جز او —– وحده لا اله الا هو” است. همچنین می‌توان معروف‌ترین و شناخته شده‌ترین ترجیع بند‌ها را در میان اشعار فرخی سیستانی، اشعار هاتف اصفهانی و اشعار سعدی پیدا کرد. البته باید بدانید در اشعار سایر شاعران مانند اشعار طالب آملی نیز ترجیع بند دیده می شود. 

۱-ترجیعات سبک خراسانی: مدح و ستایش از وصف طبیعت.

۲- ترجیعات سبک عراقی: دیدگاه‌های عاشقانه و عارفانه. از ماندگارترین و معروف‌ترین آثار می‌توان ترجیع بند سعدی و ترجیع بند عراقی را مثال زد.

۳- ترجیعات سبک هندی: ترجیع بند‌های عارفانه و طولانی هستند. ترجیع بند‌های موجود در اشعار بیدل دهلوی از نمونه‌های شاخص این نوع ترجیع بند‌هاست.

انواع ترجیع بند

ادیبان قالب شعری ترجیع بند را به ۳ دسته زیر تقسیم کرده‌اند:

۱- تمام بیت‌های ترجیع یکسان باشد.

۲- بیت‌های ترجیع متفاوت باشد، اما قافیه‌های یکسان داشته باشند؛ به طوری که اگر بیت‌ها را کنار هم قرار دهند یک بند مستقل تشکیل می‌شود.

۳- بیت‌های ترجیع دارای قافیه‌های متفاوت باشد. بعد از قرن هفتم اینگونه بیت‌ها را ترکیب بند نامیدند.

نکته: در بعضی مواقع که مصراع‌های هر خانه هم قافیه باشند به مسمط شباهت داشته و آن مصراع‌ها را نوعی ترجیع بند مسمط یا مسمط می‌دانند.

در این قالب شعری، در اغلب موارد بند‌ها از حداقل پنج بیت و حداکثر پانزده بیت تشکیل می‌شود؛ اما در بعضی مواقع تا بیست بیت هم رسیده است. حداقل تعداد بند‌ها در ترجیع بند دو بوده و تا سی چهار بند نیز رسیده است. وزن شعر ترجیع بند یکسان است، اما هر بند و در بعضی مواقع هر بیت، ترجیع، قافیه جداگانه دارد.

📑 توجه: تعداد بیت‌های این قالب شعری کمتر از قصیده و مشابه قالب شعری غزل است.

📑 نکته: طبق قاعده قالب شعری ترجیع بند، تعداد بیت‌های بند‌ها باید باهم مساوی باشند، اما در بعضی اشعار مانند ترجیع بند مشهور سعدی، دیده شده که این قاعده رعایت نشده است.
شکل زیر ساختار قالب شعری ترجیع بند است:

————× ————×
———— ————×
———— ————×
————#
————#
————+ ————+
———— ————+
———— ————+
————#
————#

دو نمونه شعر از قالب شعری ترجیع بند

قسمتی از ترجیع بند سعدی‌

ای سرو بلند قامت دوست
وه وه که شمایلت چه نیکوست

در پای لطافت تو میراد
هر سرو سهی که بر لب جوست

نازک بدنی که می‌نگنجد
در زیر قبا چو غنچه در پوست

مه پاره به بام اگر برآید
که فرق کند که ماه یا اوست؟

آن خرمن گل نه گل که باغ است
نه باغ ارم که باغ مینوست

آن گوی معنبرست در جیب
یا بوی دهان عنبرین بوست

در حلقهٔ صولجان زلفش
بیچاره دل اوفتاده، چون گوست‌

می‌سوزد و همچنان هوادار‌
می‌میرد و همچنان دعاگوست

خون دل عاشقان مشتاق
در گردن دیدهٔ بلاجوست

من بندهٔ لعبتان سیمین
کاخر دل آدمی نه از روست

بسیار ملامتم بکردند
کاندر پی او مرو که بدخوست‌

ای سخت دلان سست پیمان
این شرط وفا بود که بی‌دوست

بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالهٔ کار خویش گیرم

در عهد تو‌ ای نگار دلبند
بس عهد که بشکنند و سوگند

دیگر نرود به هیچ مطلوب
خاطر که گرفت با تو پیوند

از پیش تو راه رفتنم نیست
همچون مگس از برابر قند

عشق آمد و رسم عقل برداشت
شوق آمد و بیخ صبر برکند

در هیچ زمانه‌ای نزاده‌ست
مادر به جمال، چون تو فرزند

باد است نصیحت رفیقان
و اندوه فراق کوه الوند

من نیستم ار کسی دگر هست
از دوست به یاد دوست خرسند

این جور که می‌بریم تا کی؟
وین صبر که می‌کنیم تا چند؟

چون مرغ به طمع دانه در دام
چون گرگ به بوی دنبه در بند

افتادم و مصلحت چنین بود
بی بند نگیرد آدمی پند

مستوجب این و بیش از اینم
باشد که چو مردم خردمند

بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالهٔ کار خویش گیرم

نمونه‌ای از ترجیع بند عراقی

در میکده با حریف قلّاش
بنشین و شراب نوش و خوش باش

از خط خوش نگار بر خوان
سرّ دو جهان، ولی مکن فاش

بر نقش و نگار فتنه گشتم
زان رو که نمی‌رسم به نقاش

تا با خودم، از خودم خبر نیست
با خود نفسی نبودمی کاش!

در میکده می‌کشم سبویی
باشد که بیابم از تو بویی

ای روی تو شمع مجلس افروز
سودای تو آتش جگر سوز

رخسار خوش تو، عاشقان را
خوشتر ز هزار عید نوروز

بگشای لبت به خنده بنمای
از لعل، تو گوهر شب افروز

زنهار! از آن دو چم مستت
فریاد! از آن دو زلف کین توز

در میکده می‌کشم سبویی
باشد که بیابم از تو بویی 

قالب شعری ترجیع بند و قالب شعری ترکیب بند شباهت زیادی بهم دارند تا جایی که مدت‌ها اشعار ترکیب بند را جز اشعار ترجیع بند می‌دانستند. تنها عاملی که این قالب را از ترکیب بند متمایز می‌کند، این است که اگر بیتی (بند ترجیع) که خانه‌ها (بندها) را بهم متصل می‌کند یکی باشد، قالب شعر ترجیع بند است، اما اگر بند ترجیع بعد از هر بند متفاوت باشد آن قالب شعر، ترکیب بند نام می‌گیرد.

کلام آخر

شاعران و ادیبان برای ترجیع دو شرط معنوی قائل شده‌اند؛ یکی زیبا و دل پسند بودن معنا و مضمون و برجستگی خاص و دوم آماده کردن خواننده برای بیت جداگانه‌ای است که در آخر هر بند قرار گرفته است. شاعر باید بیت آخر هر بند را بگونه‌ای بسراید که شنونده را آماده شنیدن بیت بند ترجیع که تکراری است کند. در ادامه به شما پیشهاد می‌کنیم تا برای آشنا شدن بیشتر با سایر قالب های شعری مقاله مرتبط با آن را در ستاره مطالعه کنید.

آیا تاکنون اشعاری با قالب ترجیع بند را خوانده‌اید؟ اشعار ترجیع بند کدام شاعر را می‌پسندید؟ لطفاً نظرات و پیشنهادات خود را با ما و دیگر کاربران ستاره به اشتراک بگذارید.