ستاره | سرویس چهره ها – شما تا چه حد به دانستن زندگینامه مشاهیر و شعرای گذشته سرزمینمان علاقه‌مند هستید؟ یکی از بزرگترین و نام آور‌ترین شعرای شعر و ادب پارسی، حکیم ابوالقاسم فردوسی است. علت شهرت این شاعر بزرگ را می‌توان خلق اثر جاویدان وی یعنی شاهنامه بیان کرد. این کتاب با مصرع “به نام خداوند جان و خرد“ آغاز می‌شود که همین امر، نشان‌دهنده شخصیت معتقد و مذهبی این شاعر بزرگ است. در این مقاله به بررسی زندگینامه فردوسی و تأثیر اشعار وی بر ادبیات فارسی می‌پردازیم.
نام و شهرت
حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر حماسه سرای ایرانی، به حکیم طوس یا حکیم سخن شهرت دارد. نام کامل او ابوالقاسم حسن پور علی طوسی بوده و کنیه اش، ابوالقاسم است و به فردوسی تخلص دارد. در بن مایه‌های کهن‌تر از وی با نام حسن نیز یاد شده است.
محل زندگی و دوره تاریخی
محل تولد فردوسی را روستای پاژ در شهرستان توس و در منطقه خراسان نام برده اند. وی در سال ۳۲۹ هجری قمری مصادف با سال ۳۱۹ هجری خورشیدی و ۹۴۰ میلادی متولد شده و در سال ۴۱۱ یا ۴۱۶ هجری قمری وفات یافته است. آرامگاه فردوسی در شهر طوس قرار دارد و هم اکنون محلی برای زیارت دوست داران اهل ادب و معرفت به شمار می‌آید. دوره زندگی حکیم ابوالقاسم فردوسی به حکومت ساسانیان باز می‌گردد. زندگی او همزمان با جنبش استقلال خواهی و هویت طلبی در ایرانیان همراه بوده است. دوران ساسانی یکی از درخشان‌ترین دوران‌ها برای پرورش زبان و افکار ایرانی به شمار می‌آید. شاهان ساسانی علاقه بسیار زیادی به شعر و ادب فارسی داشته اند. پدر او از دهقانان توس بوده و از آنجایی که دهقانان در زمان ساسانیان از طبقه مرفه جامعه به شمار می‌آمدند، بنابراین خانواده وی از ثروت قابل توجهی برخوردار بودند. این در حالی است که فردوسی سال‌ها بعد دچار فقر و تنگدستی شده، به طوریکه خود در اشعارش به شرح زیر به این موضوع اشاره کرده است:
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
اَلا‌ای برآورده چرخ بلند
چه داری به پیری مرا مستمند
چو بودم جوان برترم داشتی
به پیری مرا خوار بگذاشتی
به جای عنانم عصا داد سال
پراکنده شد مال و برگشت حال
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
تحصیلات
ابوالقاسم فردوسی از کودکی به کسب علم و دانش می‌پرداخت و از همان هنگام به خواندن داستان نیز علاقه‌مند بود. شاید یکی از دلایل به نظم در آوردن شاهنامه علاقه او به تاریخ و گذشته ایران بوده است. وجود اشعار فردوسی درباره علم و دانش، عشق او به این تاریخ ایران را نشان می‌دهد. برخی از اشعار وی درباره علم و دانش عبارتند از:
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
توان بود هر که دانا بود
ز دانش دل پیر برنا بود
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
چنین داد پاسخ که دانش گزین
چو خواهی ز پروردگار آفرین
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
به دانش ز یزدان شناسد سپاس
خنک مرد دانا و یزدان شناس
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
آثار فردوسی
حکیم ابوالقاسم فردوسی بزرگترین سراینده پارسی گو، صاحب بزرگترین حماسه ملی ایران یعنی شاهنامه است. او از سال ۳۷۰ یا ۳۷۱ هجری قمری، نزدیک به ۳۰ سال از بهترین روز‌های زندگی خود را صرف به نظم در آوردن این اثر جاویدان کرده، به طوری که در وصف آن می‌گوید:
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
بسی رنج بردم بدین سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و باران نیابد گزند
بنا‌های آباد گردد خراب
ز. باران و از تابش آفتاب
برین نامه بر عمرها بـگذرد
بخواند هر آن کس که دارد خرد
جـهان کرده ام از سخن چون بهشت
از این بیش تخم سخن کس نکشت
چو این نامـور نامه آمد بـه بن
ز من روی گیتی شـود پر سُخُن
نمیرم از این پس که من زنده ام
که تخم سخن را پراکنده ام
هرآن کس که دارد هش و رای و دیـن
پس از مرگ، بر من کند آفرین
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
کلیه اشعار شاهنامه در حدود شصت هزار بیت است که به سه دوره اساطیری، پهلوانی و تاریخی مربوط می‌شود. در شاهنامه از پهلوانان فراوانی همچون رستم، زال، فریدون، کیخسرو، گودرز، سیاوش و … و همچنین از شخصیت‌های ستمگر و بدخویی همچون سلم و تور ضحاک و … نام برده شده است. اکثر افسانه‌های شاهنامه موجود در منظومه شاهنامه درباره نبرد‌های بزرگ و بی پایان میان این شخصیت‌های خوب و بد و یا به طور کلی نبرد میان خیر و شر بوده که اغلب آن‌ها در نهایت با پیروزی خوبی بر بدی به پایان می‌رسد. از دیگر مضامین موجود در شعر فردوسی، می توان به افسانه های عاشقانه مانند
داستان زال و رودابه، بیژن و منیژه، کتایون و گشتاسب و … اشاره کرد. از آنجایی که شاهنامه با دستور و سرمایه فردی به نام ابو منصور طوسی فراهم شده، به شاهنامه ابومنصوری نیز شهرت دارد. در بسیاری از کتب تاریخی سروده‌های دیگری مانند هجو نامه‌ای در نکوهش سلطان محمود غزنوی و یک مثنوی به نام “یوسف و زلیخا” را نیز منسوب به فردوسی نامیده اند.
تاثیر و نقش ابوالقاسم فردوسی در ادبیات
ابوالقاسم فردوسی با به نظم آوردن شاهنامه تا حد زیادی ادبیات پارسی میانه را از نابودی نجات داد. این شاعر توانا با تجسم ماجرا‌های هیجان انگیز و حوادث فراوان، داستان‌های جذاب و حماسه آفرینی خلق کرده است. در میان داستان‌ها و افسانه‌های شاهنامه، تخیل و تصویرسازی به صورت قوی و واقعی وجود دارد. به طوری که حتی توصیفات زیبا درباره حوادث طبیعی همچون روز، شب، غروب آفتاب، طلوع آفتاب و … در پیش چشم خواننده بسیار واقعی و زیبا مجسم می‌شود. به عنوان مثال اشعار زیر از فردوسی درباره آفتاب بیان شده است:
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
چو زرین سپر برگرفت آفتاب
سر جنگجویان برآمد ز خواب
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
چو خورشید از چرخ گردنده سر
برآورد بر رسان زرین سپر
☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆✽☆
ابوالقاسم فردوسی با توصیف لغات و کلمات به شکل فصیح و دلنشین، اشعار نغز و شکوهمندی را خلق کرد. علاوه بر آن واژه‌ها و اصطلاحات اصیل ایرانی موجود در اشعار زیبای شاهنامه، از فراموشی و سرگشتگی نجات داده شده اند. اگرچه ادبیات ایران شاعران بزرگ دیگری همچون رودکی، سعدی، حافظ، مولوی، ناصرخسرو و … دارد، اما از دو جهت می‌توان تاثیر و نقش فردوسی را در ادبیات فارسی از دیگران ارجحیت داد: اول آنکه شاهنامه وی به عنوان یک اثر شاهکار و جاویدان، دارای داستان‌های فراوان مطابق با سلیقه و ذائقه فارسی زبانان بوده و دیگر آن که به کار بردن واژگان فارسی در اشعار وی و حفظ آن‌ها یکی از مهمترین هدف‌های فردوسی در خلق شاهنامه به شمار می‌آید. شاید به جرأت بتوان شاهنامه را یکی از حافظین و نگاه بانان تاریخ و قومیت‌های ایرانی و نیز سنت‌های ملی به حساب آورد. بدون شک در صورت عدم وجود این شاهکار، وقایع فراوانی باعث می شد فرهنگ و افکار ایرانیان در گذر زمان به دست فراموشی سپرده شود.
سخن آخر
یکی از ویژگی‌های مهم اشعار فردوسی دوری از کلمات و مفاهیم غیر اخلاقی همچون دروغ، ریاکاری، طعنه زدن، چاپلوسی و … است. زمانی که در میان ایرانیان زبان عربی بسیار رایج شده بود، فردوسی با به نظم در آوردن شاهنامه توانست تا حد بسیار زیادی زبان پارسی را زنده و پایدار کند. این کتاب هم اکنون مورد توجه همه جهانیان قرار گرفته است. درباره اشعار و زندگی نامه فردوسی چه نظراتی دارید؟ لطفاً آن‌ها را با ما و دیگر مخاطبان ستاره در قسمت نظرات و پرسش‌ها در میان بگذارید.
نویسنده: نرگس یزدان پناه
بروزرسانی: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲
