معرفی کتاب دو قرن سکوت نوشته دکتر عبدالحسین زرین کوب

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – اولین انتظاری که از یک کتاب با موضوع تاریخی دارید، چیست؟ اینکه نویسنده امانتدار باشد و پس از جستجو در منابع معتبر، حقیقت را بنویسد؛ چیزی از وقایع کم و زیاد نکند و سلیقه شخصی‌اش را در نوشتن کتاب دخالت ندهد؟ این موارد پیش‌شرط نوشتن کتاب تاریخی خوب هستند. مطلب حاضر درباره یکی از این کتاب‌ها یعنی دو قرن سکوت است.

 

 

عبدالحسین زرین‌کوب تاریخ‌نگاری است که در نقل یافته‌ها جانب انصاف را رعایت کرده و هرجا سخنی گفته منبع را نیز آورده است. دو قرن سکوت از کتاب‌های شناخته شده او در زمینه تاریخ ست که بسیاری از منتقدان آن را بهترین کتاب زرین‌کوب می‌دانند و البته این کتاب مخالفانی نیز دارد.

در ادامه، از زوایای مختلف به بررسی کتاب تاریخی دو قرن سکوت پرداخته‌ایم. ابتدا خلاصه‌ای از محتوای کتاب را نوشتیم، سپس این کتاب را از منظر فنی بررسی کرده‌ایم، مختصری درباره نویسنده و جملات تأثیرگذار از کتاب دو قرن سکوت بخش‌های پایانی این مطلب هستند.

 

خلاصه کتاب دو قرن سکوت

دو قرن سکوت سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن اول اسلام یعنی از حمله عرب تا ظهور دولت طاهریان است. در این دوره اعراب بی‌تمدن وارد کشور ایران شده بودند و چون حکومت را در دست داشتند، هنر و فرهنگ ایرانی مجال بروز نداشت. به‌این صورت ایرانیان بخصوص فرهیختگان در سکوت و انزوا قرار گرفتند. منظور از سکوت این نیست که ایرانیان در این دویست سال هیچ‌کاری نکردند بلکه ایرانیان به زبان خشن شمشیر سخن می‌گفتند و نه زبان شیرین فارسی.

زرین‌کوب عنوان می‌کند که با گسترش اسلام و وارد شدن آن به ایران، ایرانیان به دسته‌های مختلفی تقسیم شدند. اولین گروه دین اسلام را با شور و شوق پذیرفتند و بسیاری در عین حال که مسلمان بودند، فرهنگ ایرانی خود را حفظ کردند. دسته دوم دین عرب را نپذیرفتند چون ناآشنا و بیگانه بود. سال‌ها در جهان آواره شدند و به سند و سنجان رفتند تا از دست آزار و تحقیر مسلمانان در امان بمانند یا با خواری در وطنشان ماندند و جزیه دادند. دسته سوم این دین را اهانت در حق خود می‌دیدند و با دین اسلام به ستیزه‌جویی برخاستند. برخی از این دسته در ظاهر خود را مسلمان معرفی می‌کردند اما در پنهان از عرب و دینش متنفر بودند و هرجا موقعیت فراهم می‌شد شورش می‌کردند و عربان را از دم تیغ می‌گذراندند.

زرین‌کوب بدون هیچ جانبداری، عرب را از اسلام جدا می‌کند. می‌گوید اسلام قرار بود دین آزادگی باشد اما اعراب و خوی وحشی‌گری آنها باعث به بار آمدن فجایع شد. نویسنده در جای‌جای متن کتاب شواهد و قرائن ادعاهای خویش را آورده است، وقایع و حکایات تاریخی در گذر زمان از منابع مختلف بازگو شده تا به حکومت طاهریان ختم می‌شود.

فصل‌های کتاب دو قرن سکوت عبارتند از: ۱. فرمانروایان صحرا / ۲. طوفان و ریگ / ۳. آتش خاموش / ۴. زبان گمشده / ۵. درفش سیاه / ۶. در آن سوی جیحون / ۷. شهر هزار و یک‌شب / ۸. بانگ رستاخیز / ۹. جنگ عقاید / ۱۰. پایان یک شب

پایان شب سیه سپید است. در انتها زرین‌کوب می‌نویسد که چگونه پس از دو سده سکوت، کم‌کم ایرانیان خود را باز یافتند؛ عزت‌نفس و غرور ملی به جامعه ایرانی برگشت، ادبیات و فرهنگ از نو شکوفا شد و رشد و بالش خیره‌کننده آن آغاز گردید.

 

 

بررسی فنی کتاب دو قرن سکوت

دو قرن سکوت در ابتدا پاورقی‌هایی بود که در نشریه مهرگان چاپ می‌شد. این نوشته‌ها در سال ۱۳۳۰ به صورت مدون چاپ شد. انتشار کتاب در اوج رویکرد ملی بود، در آن زمان ملی‌گرایی در همه زمینه‌ها به شدت تبلیغ می‌شد و این کتاب با استقبال فراوان روبرو و باعث شهرت زرین‌کوب شد.

دو قرن سکوت در سال ۱۳۳۱ نایاب شد و ناشر تصمیم به چاپ مجدد آن گرفت. زرین‌کوب شرط تجدید چاپ را ویرایش محتوایی آن عنوان کرد. او دوباره به تحقیق و مطالعه پرداخت و منابع بیشتری را بررسی کرد، به قول خودش برخی تعصبات را کنار گذاشت و به این ترتیب بعد از ۵ سال تلاش، متن گسترش یافته و تغییر یافته در سال ۱۳۳۶ به همت انتشارات امیر کبیر منتشر شد.

دکتر زرین‌کوب از منابع دست اول و معتبر برای نوشتن دو قرن سکوت استفاده کرده و طبق فهرست منابع در آخر کتاب، مآخذش نزدیک ۱۵۰ کتاب و مقاله به زبان‌های فارسی، عربی و انگلیسی بوده‌اند.

در سال‌های بعد این کتاب بار‌ها تجدید چاپ شد که همگی بر اساس ویراست دوم بودند. در سال ۱۳۵۸ مجوز چاپ آن لغو شد، تا آنکه پس از ۲۰ سال این کتاب دوباره مجوز چاپ گرفت. انتشارات سخن چاپ نهم دو قرن سکوت را در سال ۱۳۷۸ وارد بازار نشر کرد؛ البته بخش‌هایی از کتاب حذف شده بود. چاپ جدید کتاب دو قرن سکوت ۳۷۲ صفحه دارد، در سال ۱۳۹۸ به چاپ ۳۱ رسید و با قیمت ۶۵۰۰۰ تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفت.

این کتاب به غرب نیز راه یافته است. یک‌بار توسط پاول اسپراکمن و بار دیگر به‌دست آوید کامگار به انگلیسی ترجمه و در انگلیس و امریکا منتشر شد.

دو قرن سکوت جزو افتخارات دکتر زرین‌کوب به‌حساب می‌آید. با این‌حال از زمان چاپ تاکنون بسیاری این کتاب را نقد کرده‌اند. موافقان بسیاری آن را نقدی مبتنی بر تاریخ و بی‌غرض دانستند اما منتقدانی مثل شجاع‌الدین شفا، همایون کاتوزیان، فریدون آدمیت و مرتضی مطهری نظریه دو قرن سکوت را نپذیرفتند. مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران در نقد این کتاب به دانشمندان ایرانی دو قرن اول پس از اسلام اشاره کرده؛ این نقد در ابتدای کتاب نشر سخن آورده شده است. بعضی دیگر از منتقدان به لحن کتاب ایراد گرفتند و آن را دور از لحن پژوهش نامیدند.

با وجود تمام نقدها دو قرن سکوت کتابی ارزشمند است و جایگاه خاص خود را در میان علاقه‌مندان به تاریخ ایران باز کرده است.

 

 

معرفی نویسنده کتاب

عبدالحسین زرین‌کوب محقق و تاریخدان، نویسنده، مترجم و منتقد ادبی بود. او در ۲۷ اسفند ۱۳۰۱ در بروجرد استان لرستان به دنیا آمد. در همان شهر تحصیلاتش را شروع کرد. بعد از اتمام دبستان به تهران رفت و رشته ادبی را انتخاب کرد. در سال ۱۳۲۴در امتحان ورودی «دانشکده علوم معقول و منقول» و «دانشکده ادبیات» رتبه اول را به‌دست آورد و رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران را انتخاب کرد. در سال ۱۳۲۷ دوره لیسانس و در سال ۱۳۳۴ دوره دکتری خودش را به‌پایان برد و در سال ۱۳۳۵ دانشیار دانشگاه تهران شد. تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و تاریخ تصوف در دانشکده‌های ادبیات و الهیات را برعهده‌اش گذاشتند.

در تمام سال‌های زندگی با تحقیق و مطالعه توانست علم و دانش خودش را گسترش داده و کتاب‌های متعدد در زمینه تاریخ و ادبیات چاپ کند. او در دانشگاه‌های چند کشور خارجی مثل آکسفورد، سوربن، کالیفرنیا، پرینستون، هند و پاکستان به عنوان استاد مهمان به دانشجویان درس داد.

همسر او قمر آریان که خود نویسنده و محقق بود از همکلاسی‌های دوران دانشجویی‌اش محسوب می‌شد. زرین‌کوب و آریان در سال ۱۳۳۲ ازدواج و تا آخر عمر در کنار یکدیگر زندگی کردند. آنها در سفرهای خارجی و داخلی همراه بودند و هرگز فرزنددار نشدند.

عبدالحسین زرین‌کوب ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ و قمر آریان ۲۳ فروردین ۱۳۹۱ از دنیا رفتند و قبرشان در قطعه هنرمندان بهشت زهرا کنار یکدیگر قرار دارد.

معروف‌ترین آثار زرین‌کوب: پله‌پله تا ملاقات خدا، سرّ نی، پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، از کوچه رندان، با کاروان حله، بحر در کوزه، نقش بر آب، فرار از مدرسه، بامداد اسلام، کارنامه اسلام، تاریخ ایران بعد از اسلام، در قلمرو وجدان، دفتر ایام، سیری در شعر فارسی و نقد ادبی هستند.

 

 

بخش‌های آموزنده از کتاب دو قرن سکوت

تازیان به تیسفون درآمدند و غارت و کشتن پیش گرفتند. سعد، در ورود به مدائن، نماز فتح خواند؛ هشت رکعت و چون به کاخ سفید کسری درآمد از قرآن «کم ترکوا من جنات و عیون» خواند.
بدین گونه بود که تیسفون با کاخ‌های شاهنشاهی و گنج‌های گران‌بهای چهارصد ساله خاندان ساسانی به دست عرب‌ها افتاد و کسانی که نمک را از کافور نمی‌شناختند و توفیر بهای سیم و زر را نمی‌دانستند از آن قصرهای افسانه‌آمیز جز ویرانی هیچ بر جای ننهادند.

نوشته‌اند که از آنجا فرشی بزرگ به مدینه آوردند که از بزرگی جایی نبود که آن را بتوان افکند. متأسفانه آن را پاره پاره کردند و بر سران قوم، بخش کردند. فقط پاره‌ای از آن فرش را بعدها به بیست‌هزار درهم فروختند.

 

★★★★★

 

شک نیست که در هجوم تازیان، بسیاری از کتاب‌ها و کتابخانه‌های ایران دستخوش آسیب فنا گشته‌است. این دعوی را از تاریخ‌ها می‌توان حجّت آورد و قرائن بسیار نیز از خارج آن را تأیید می‌کند. با این همه بعضی از اهل تحقیق در این باب تردید دارند و این تردید چه لازم است؟! برای عرب که جز قرآن هیچ سخن را قدر نمی‌دانست کتاب‌هایی که از آن مجوس بود و البته نزد وی دست‌کم مایه ضلال بود چه فایده داشت که به حفظ آن‌ها عنایت کند؟

در آیین مسلمانان آن روزگار آشنایی به خط و کتابت بسیار نادر بود و پیداست که چنین قومی تا چه حد می‌توانست به کتاب و کتابخانه علاقه داشته باشد. تمام قراین و شواهد نشان می‌دهد که عرب از کتاب‌هایی نظیر آنچه امروز از ادب پهلوی باقی مانده‌است فایده‌ای نمی‌برده در این صورت جای شک نیست که در آن‌گونه کتاب‌ها به دیده حرمت و تکریم نمی‌دیده‌است…

نام بسیاری از کتاب‌های عهد ساسانی در کتاب‌ها مانده‌است که نام و نشانی از آن‌ها باقی نیست… پیداست که محیط مسلمانی برای وجود و بقای چنین کتاب‌ها مناسب نبوده‌است و سبب نابودی آن کتاب‌ها نیز همین است. باری از همه قراین پیداست که در حمله اعراب بسیاری از کتاب‌های ایرانیان، از میان رفته‌است.

 

★★★★★

اگر صدایی‌ به‌ اعتراض‌ و شکایت‌ برمی‌خاست‌، انعکاس‌ بسیار نمی‌یافت‌ و در خلال‌ قرن‌ها محو می‌گشت‌. در برابر مظالم‌ و فجایعی‌ که‌ عربان‌ در شهرها و روستاها بر مردم‌ روا می‌داشتند جای‌ اعتراض‌ نبود. هر کس‌ در مقابل‌ جفای‌ تازیان‌ نفس‌ برمی‌آورد کافر و زندیق‌ شمرده‌ می‌شد و خونش‌ هدر می‌گشت‌. شمشیر غازیان‌ و تازیانه‌ حکام‌ هرگونه‌ صدای‌ اعتراضی‌ را خفه‌ و خاموش‌ می‌کرد.

اگر صدایی‌ برمی‌آمد فریاد دردناک‌ اما ضعیف‌ شاعری‌ بود که‌ بر ویرانی‌ شهر و دیار خویش‌ نوحه‌ می‌کرد و مانند ابوالینبغی‌، یک‌ امیرزاده‌ بدفرجام‌، اندوه‌ و شکایت‌ خود را بدین‌ گونه‌ می‌سرود:

سمرقند کندمند پذیرفت‌ کی‌ اوفکند
از شاش‌ ته‌ بهی‌ همیشه‌ ته‌ خهی‌

یا ناله‌ جانسوز زرتشتی‌ ایران‌دوستی‌ بود که‌ در زیر فشار رنج‌ها و شکنجه‌ها آرزو می‌کرد که‌ یک‌ دست‌ خدایی‌ از آستین‌ غیب‌ برآید و کشور را از چنگ‌ تازیان‌ برهاند.

 

★★★★★

 

آرزوهای‌ شریف‌ مرده‌ بود و آرا و عقاید، همه‌‌جا رنگ‌ تزویر و ریا داشت‌. دین‌ بهانه‌ای‌ بود که‌ زیان‌ کسان‌ از پی‌ سود خویش‌ بجویند. آن‌ سادگی‌ و آزادگی‌، که‌ اسلام‌ هدیه‌ آورده‌ بود، در دولت‌ مروانیان‌ جای‌ خود را به‌ ستمکاری‌ و جهانجویی‌ داده‌ بود. هر روز، در عراق‌ و خراسان‌ و دیگر جای‌ها، فرقه‌ تازه‌ای‌ به‌ وجود می‌آمد و دعوت‌ تازه‌ای‌ آغاز می‌گشت‌. کیسانی‌ها ظهور امام‌ خود را که‌ در کوه‌ رضوی‌ زنده‌اش‌ می‌پنداشتند، انتظار می‌کشیدند.

 

 

سخن پایانی

دو قرن سکوت کتابی نیست که بتوان به‌سادگی از کنارش گذاشت. اگر ایران را دوست دارید و می‌خواهید با تاریخ ایران پس از اسلام آشنا شوید، حتماً این کتاب را بخوانید. نکته‌ای که این کتاب را خواندنی می‌کند نثر متفاوت دو قرن سکوت است که حماسی و در عین حال سلیس بوده، مانند بعضی کتاب‌های تاریخی نثر خشک و خسته‌کننده ندارد و مخاطب عام را به دنبال خود می‌کشد.

در پایان خوشحال خواهیم شد اگر دیدگاه‌های مخاطبان ستاره را درباره دو قرن سکوت نوشته عبدالحسین زرین‌کوب بدانیم. از طریق ارسال نظر بنویسید آیا این کتاب را خوانده‌اید یا قصد خواندنش را دارید؟ اگر خوانده‌اید، کتاب را چگونه دیدید و اگر قصد خواندنش را دارید، آیا این مطلب برایتان مفید بود و به مطالعه تشویق‌تان کرد؟ با ما همراه باشید. چنانچه به مطالعه کتاب‌هایی با محوریت اسلام علاقه‌مند هستید از مطلب معرفی بهترین کتاب‌های زندگی‌نامه پیامبر اکرم (ص) بازدید بفرمایید.