نویسنده: بهاره ضیایی
بروزرسانی: 29 مرداد 1400
ستاره | سرویس عمومی – بی شک شما هم دلبستگی زیادی نسبت به زبان مادری خود دارید. زبان مادری جزئی از هویت و شخصیت ماست و پیشینه ای به قدمت تاریخ و فرهنگ و سنت های ما دارد. کشوری همچون ایران که دارای قومیت ها و بالطبع زبان های مختلف است از فرهنگی کهن و غنی برخوردار است. برای صیانت از این فرهنگ غنی و اتحاد و همدلی بین تمام مردم کشور، لازم است که همه زبان های قومی گرامی داشته شود. صحبت و آموزش زبان مادری از حقوق انسانی مسلم است. اما بسیاری از زبان ها در جهان رو به نابودی است و تعداد زیادی هم با تبعیض روبروست! ۲۱ فوریه برای مبارزه با این تبعیض ها و نابودی ها و ترویج تنوع زبانی و فرهنگی به نام «روز جهانی زبان مادری» نامگذاری گردیده است.
برای آگاهی بیشتر از تاریخچه و اهداف این روز و تعریف و تحلیل دقیقتر از زبان مادری با ما همراه باشید.
| روز جهانی زبان مادری | |
| تاریخ |
۲۱ فوریه برابر با ۲ اسفند
|
| علت نامگذاری |
سالگرد تظاهرات دانشجویان بنگالی برای ملی شدن زبان بنگالی در پاکستان
|
تاریخچه روز جهانی زبان مادری
نامگذاری روز جهانی زبان مادری به سال ۱۹۵۲ میلادی برمی گردد؛ زمانی که در شهر داکا، پایتخت امروزی کشور بنگلادش که در آن زمان پاکستان شرقی نامیده می‌شد؛ دانشجویان دانشگاه‌های مختلف به طور مسالمت‌آمیز تظاهراتی برگزار کردند. خواسته این تظاهرات؛ تلاش برای ملی کردن زبان بنگالی به عنوان دومین زبان پاکستان (در کنار زبان اردو) بود.
پلیس نسبت به این تظاهرات دانشجویی برخورد خشونت آمیز نشان داد به طوری که با تیراندازی پلیس تعدادی از دانشجویان کشته شدند. سال‌ها بعد پس از اینکه بنگلادش از پاکستان مستقل شد از یونسکو درخواست کرد که این روز نامگذاری جهانی شود؛ بنابراین سازمان یونسکو در ۱۷ نوامبر سال ۱۹۹۹، روز ۲۱ فوریه (برابر با دوم و گاهی سوم اسفند) را روز جهانی زبان مادری (International Mother Language Day (IMLD نامید و از سال ۲۰۰۰ تا کنون این روز در بیشتر کشورهای جهان گرامی داشته می‌شود.
پلیس نسبت به این تظاهرات دانشجویی برخورد خشونت آمیز نشان داد به طوری که با تیراندازی پلیس تعدادی از دانشجویان کشته شدند. سال‌ها بعد پس از اینکه بنگلادش از پاکستان مستقل شد از یونسکو درخواست کرد که این روز نامگذاری جهانی شود؛ بنابراین سازمان یونسکو در ۱۷ نوامبر سال ۱۹۹۹، روز ۲۱ فوریه (برابر با دوم و گاهی سوم اسفند) را روز جهانی زبان مادری (International Mother Language Day (IMLD نامید و از سال ۲۰۰۰ تا کنون این روز در بیشتر کشورهای جهان گرامی داشته می‌شود.
تعریفی از زبان مادری
زبان مادری یا زبان نخست گاهی به یک معنا به کار می روند اما در اصل تفاوت‌هایی دارند.
۱. زبان نخست به اولین زبانی گفته می‌شود که کودک سخن گفتن را با آن می‌آموزد یا می‌توان گفت: زبانی که فرد توانایی اندیشیدن با آن و سخن گفتن همانند دیگر گویندگان آن زبان را داشته باشد. زبان نخست (افزون بر زبان بومی) زبان شخصی است که معمولاً از کودکی آن را آموخته و به بهترین وجه ممکن صحبت می‌کند و اغلب معنایی برای همسانی جامعه‌شناسی زبان است.
در بسیاری مواقع زبان مادری یک اصطلاح به معنای زبان نخست است و الزاماً به معنی زبانی که مادر انسان به آن سخن می‌گوید نیست. در این تعریف از اصطلاح زبان مادری؛ واژه مادر یا Mother به معنای «اصل» است؛ همانند کلمهٔ mother land. در برابر زبان نخست، زبان دوم زبانی است که هر فردی متفاوت با زبان نخستش به آن صحبت می‌کند. به عنوان مثال برای قوم ترک که از بدو تولد زبان ترکی را شنیده و آموخته است و هم زبان نخست و هم زبان مادری اوست؛ زبان فارسی زبان دوم محسوب می‌شود که آن را در مراحل بعدی زندگی در مدارس یا در جامعه یاد گرفته است.
۲. زبان مادری در اصل و در بسیاری کشورها، بیشتر به زبان قومی یک فرد اشاره می‌کند تا زبان اول او. در بعضی از کشورها مثل کنیا، هند و کشورهای گوناگون آسیای شمالی، «زبان اصلی» یا «زبان بومی» برای اشاره به زبان قومی یک فرد، به کار می‌رود. زبان مادری به معنای زبان قومی از این جهت حائز اهمیت است که تمام تاریخ و فرهنگ و سنت‌های یک قوم را در خود جای داده و از میان رفتن این زبان برابر است با از بین رفتن هویت و اصالت و فرهنگ آن قوم.
قوانین و حقوق مربوط به زبان مادری
برای حفاظت از زبان مادری هر قوم، در جهان حقوق و قوانینی تعریف شده است که صحبت و آموزش به زبان مادری در کنار زبان رسمی هر کشور، از اصلی‌ترین این حقوق است.
قوانین جهانی
- عهدنامه بین المللی حقوق مدنی و سیاسی
ماده ۲۷ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب ۱۶ دسامبر ۱۹۹۶مجمع عمومی سازمان ملل متحد مقرر می دارد: در کشورهایی که اقلیت های نژادی، مذهبی و یا زبانی وجود دارد، افرادی که متعلق به این اقلیتها هستند را نباید از حق تشکیل اجتماعات با اعضای گروه خود و بهره مندی از فرهنگ و اظهار و انجام فرایض مذهبی و یا کاربرد زبان خودشان، محروم کرد. - اعلامیه جهانی حقوق زبانی
این اعلامیه جهانی که در در ۵۲ ماده تهیه و تدوین شده؛ در سال ۱۹۹۶ تصویب گردیده است و در آن جزئیات مربوط به حمایت از زبان اقلیتها و وظایف دولت‌های هر کشور در این خصوص ذکر شده است. - منشور زبان مادری
منشور زبان مادری توسط سازمان یونسکو تهیه و تصویب شده است. در بندهای سه‌گانه این منشور آمده:
* همه شاگردان مدارس باید تحصیلات رسمی خود را به زبان مادری خود آغاز کنند.
* دولتها موظفند برای تقویت و آموزش زبان مادری؛ تمام منابع و وسایل لازم را تولید و توزیع نمایند.
* برای تدریس زبان مادری باید به اندازه کافی معلم تربیت و آماده شود… زیرا تدریس به زبان مادری وسیله‌ای برای برابری اجتماعی شمرده می شود. - کنوانسیون حقوق کودک
در مواد مختلف این کنوانسیون از جمله ماده ٣۰ از حقوق زبانی یاد شده است.ماده ۳۰ کنوانسیون کودک بیان می‌دارد که: در کشورهایی که اقلیتهای قومی و مذهبی و یا اشخاص بومی زندگی می‌کنند، کودکی که متعلق به این اقلیتها است باید به همراه سایر اعضای گروهش از حق برخورداری از فرهنگ و تعلیم و انجام اعمال مذهبی خود و یا زبان خویش برخوردار باشد.
قوانین در ایران
- در اصل ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران صریحا ذکر شده:
«….. استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.» - اصول ۱۹، ۲۲ و ۲٣ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز با اشاره به لزوم برابری و عدم هرگونه تبعیض اجتماعی و فرهنگی و غیره، به حقوق زبانی قومیت‌های ایران پرداخته است.
- همچنین دولت ایران با پیوستن به چندین عهدنامه بین المللی از جمله میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و نیز کنوانسیون حقوق کودک که طبق ماده ۹ قانون مدنی در حکم قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی به شمار می آیند، حق آموزش زبان مادری را بدون هیچ قید و شرطی به رسمیت شناخته است.
بیشتر بدانید: تفاوت گویش و زبان و لهجه در چیست؟
وضعیت تدریس به زبان مادری در ایران در کنار زبان رسمی کشور
در فروردین سال ۱۳۹۷ سخنگوی کمیسیون عمران مجلس؛ از تدوین طرح تدریس به زبان مادری در مدارس کشور خبر داد و افزود: جمع‌آوری امضا در مجلس برای این طرح با جدیت دنبال می‌شود و در حال افزایش است.
صدیف بدری در گفتگو با خانه ملت با اشاره به تهیه و ارائه طرح اجرایی شدن اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، گفت: با تصویب و اجرایی شدن این طرح شاهد تدریس به زبان مادری در مدارس کشور خواهیم بود.
نماینده مردم اردبیل، نمین، نیر، سرعین در مجلس شورای اسلامی افزود: اگرچه اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با صراحت تحصیل اقوام کشور به زبان مادری در کنار زبان فارسی در مدارس را آزاد عنوان می‌کند، اما متاسفانه برخی معذوریت‌ها، محدودیت‌ها و بعضا تنگ‌نظری‌ها همواره مانع اجرای آن بوده است.
وی که طرح اجرایی شدن اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را تهیه و تدوین کرده است، بیان کرد: جمع‌آوری امضا در مجلس برای این طرح با جدیت دنبال می‌شود و در حال افزایش است؛ امیدوارم با تصویب و اجرایی شدن آن شاهد تدریس ادبیات زبان‌های مادری کشور در نقاط مختلف کشور باشیم.
صدیف بدری در گفتگو با خانه ملت با اشاره به تهیه و ارائه طرح اجرایی شدن اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، گفت: با تصویب و اجرایی شدن این طرح شاهد تدریس به زبان مادری در مدارس کشور خواهیم بود.
نماینده مردم اردبیل، نمین، نیر، سرعین در مجلس شورای اسلامی افزود: اگرچه اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با صراحت تحصیل اقوام کشور به زبان مادری در کنار زبان فارسی در مدارس را آزاد عنوان می‌کند، اما متاسفانه برخی معذوریت‌ها، محدودیت‌ها و بعضا تنگ‌نظری‌ها همواره مانع اجرای آن بوده است.
وی که طرح اجرایی شدن اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را تهیه و تدوین کرده است، بیان کرد: جمع‌آوری امضا در مجلس برای این طرح با جدیت دنبال می‌شود و در حال افزایش است؛ امیدوارم با تصویب و اجرایی شدن آن شاهد تدریس ادبیات زبان‌های مادری کشور در نقاط مختلف کشور باشیم.
علم زبان شناسی قرن بیستم معتقد است هیچ زبان یا گونه زبانی؛ برتر، بهتر و کامل‌تر از زبان‌ها و گونه‌های دیگر نیست. هر زبانی در درجه اول صرفنظر از داشتن یا نداشتن سابقه کتابت ساده‌ترین نیاز ملت خود که ارتباط باشد را برآورده می‌کند.
نابرابری در زبان‌های مختلف باعث به وجود آمدن تبعیض، نابرابری اجتماعی و احساس مورد ظلم قرار گرفتن و خشم آن جامعه خواهد شد.
نابرابری در زبان‌های مختلف باعث به وجود آمدن تبعیض، نابرابری اجتماعی و احساس مورد ظلم قرار گرفتن و خشم آن جامعه خواهد شد.
بی‌شک حمایت از زبان مادری قوم‌های مختلف یک کشور، معنای تجزیه‌طلبی نمی‌دهد و ربط دادن حمایت از زبان مادری به تجزیه طلبی اشتباه بزرگی است که به دلیل ناآگاهی نسبت به آینده زبان و جایگاه آن در قدرت فرهنگی و منافع و امنیت ملی صورت می‌گیرد. تجارب فراوانی در جهان وجود دارد که نشان می‌دهد چندزبانی بودن یک کشور به تمامیت ارضی آن کشور آسیبی نمی‌رساند بلکه می‌تواند ایجاد صلح و اتحاد و امنیت کند.
در هندوستان یک هزار و ۶۵۰ زبان مادری وجود دارد و در بسیاری از کشورهای دیگر تعدد زبان‌ها و گویش‌ها از ۱۰ تا ۱۰۰ زبان نیز فراتر رفته است. هم اکنون کانادا کشوری دو زبانه محسوب می‌شود که هر دو زبان انگلیسی و فرانسوی را به عنوان زبان ملی کشور به رسمیت شناخته است. اگر تنوع زبانی امنیت را به خطر می‌انداخت می‌بایست به تعداد ۵۷۰۰ زبان مادری کنونی در جهان به همان مقدار کشور می‌داشتیم! و البته هر عقل سلیمی این استدلال غیر منطقی را رد می‌کند.
در هندوستان یک هزار و ۶۵۰ زبان مادری وجود دارد و در بسیاری از کشورهای دیگر تعدد زبان‌ها و گویش‌ها از ۱۰ تا ۱۰۰ زبان نیز فراتر رفته است. هم اکنون کانادا کشوری دو زبانه محسوب می‌شود که هر دو زبان انگلیسی و فرانسوی را به عنوان زبان ملی کشور به رسمیت شناخته است. اگر تنوع زبانی امنیت را به خطر می‌انداخت می‌بایست به تعداد ۵۷۰۰ زبان مادری کنونی در جهان به همان مقدار کشور می‌داشتیم! و البته هر عقل سلیمی این استدلال غیر منطقی را رد می‌کند.
هدف از گرامیداشت روز جهانی زبان مادری
از ۶۰۰۰ زبان در جهان حدود ۴۳ ٪ در معرض خطر نابودی هستند. تنها چند صد زبان از هزاران زبان، در سیستم‌های آموزشی و حوزه عمومی جای دارند و کمتر از یک در صد از زبان‌ها، در دنیای دیجیتال مورد استفاده قرار می‌گیرند.
حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان به «آموزش و پرورش» با زبانی که به آن صحبت می‌کنند یا آن را درک می‌کنند (زبان مادری خود) دسترسی ندارند. با این وجود، بحث آموزش چند زبانه (زبان مادری و زبان رسمی) با درک روز افزون اهمیت آن، به ویژه در زمینه تحصیلات ابتدایی و تعهد بیشتر به توسعه آن در زندگی عمومی در جهان پیشرفت داشته است.
جوامع چند زبانی و چند فرهنگی از طریق زبان‌های خود می‌توانند دانش و فرهنگ سنتی‌شان را حفظ و منتقل کنند.
هدف از گرامیداشت روز جهانی زبان مادری در ۲۱ فوریه؛ افزایش آگاهی‌های عمومی درباره زبانشناسی و تنوع فرهنگی و زبانی در سرتاسر جهان و لزوم نگهداری و حفاظت از آن است. همچنین این روز در جهت رفع تبعیض قومی و نژادی از طریق تبعیض زبانی تلاش می کند.
حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان به «آموزش و پرورش» با زبانی که به آن صحبت می‌کنند یا آن را درک می‌کنند (زبان مادری خود) دسترسی ندارند. با این وجود، بحث آموزش چند زبانه (زبان مادری و زبان رسمی) با درک روز افزون اهمیت آن، به ویژه در زمینه تحصیلات ابتدایی و تعهد بیشتر به توسعه آن در زندگی عمومی در جهان پیشرفت داشته است.
جوامع چند زبانی و چند فرهنگی از طریق زبان‌های خود می‌توانند دانش و فرهنگ سنتی‌شان را حفظ و منتقل کنند.
هدف از گرامیداشت روز جهانی زبان مادری در ۲۱ فوریه؛ افزایش آگاهی‌های عمومی درباره زبانشناسی و تنوع فرهنگی و زبانی در سرتاسر جهان و لزوم نگهداری و حفاظت از آن است. همچنین این روز در جهت رفع تبعیض قومی و نژادی از طریق تبعیض زبانی تلاش می کند.
با توجه به این که سال ۲۰۱۹ سال «زبان‌های بومی» نام دارد، سازمان ملل متحد شعار روز جهانی زبان مادری ۲۰۱۹ را «زبان‌های بومی برای توسعه، برقراری صلح و آشتی اهمیت دارند» انتخاب کرده و از مردم سراسر دنیا خواسته است که ضرب‌المثل‌های موجود در زبان مادری‌شان را با موضوع صلح، حل اختلاف، پیش‌گیری از درگیری و انعطاف‌پذیری برای این سازمان بفرستند. قرار است بهترین این ضرب‌المثل‌ها در وب سایت سازمان ملل متحد و سایر رسانه‌های دیجیتال این سازمان منتشر شود.
منابع: ویکی پدیا، سایت سازمان ملل (un.org)، خبرگزاری تسنیم
