آشنایی با هنر ملیله سازی

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – هنر‌ها یا صنایع دستی ایران مانند هنر قلم زنی، هنر نقره سازی، هنر میناکاری و… هرکدام زیبایی خاص خود را دارند که هر یک به نحوی بیانگر فرهنگ و تمدن کشور ایران است. یکی از هنر‌های ایرانیان که در سراسر جهان هم دیده می‌شود هنر ملیله سازی است. با ما همراه باشید تا با این هنر آشنا شوید.

هنر ملیله سازی چیست؟

تاریخچه‌ای از ملیله سازی

• بر اساس برخی مستندات باستان شناسان ریشه هنر ملیله سازی در ایران را در آثار متعلق به هخامنشیان پیدا کرده‌اند.
• در دوره‌ی ساسانی فلزکاران به خصوص کسانی که دستی در نقره سازی داشتند ظروف با ارزشی را با ذوق و سلیقه‌ی هنری خود برای قشر مرفه جامعه ساختند و گا‌ها آن‌ها را با سنگ‌هایی قیمتی تزئین می‌کردند ولی متاسفانه برخی از این آثار به دلیل حمله اعراب به غنیمت برده شد.
•  به طور کلی آثاری که از کاوش‌های باستان شناسان از مناطقی مانند شوش و همدان و گنجینه‌ی جیحون به دست آمد نشان می‌دهد که ملیله کاری در ایران مربوط به قبل از میلاد است.
• در کتابی به نام شاهکار‌های هنر ایران، پرفسور آرتور اپهام پوپ در ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری، بیان کرده است که در قرن ۱۲ میلادی آثاری از ملیله سازی وجود داشته است. اما از آنجا که آثار ملیله کاری از طلا و نقره را به راحتی می‌توانستند آب کنند و مجددا مورد استفاده قرار دهند، اشیا و آثاری از آن زمان به یادگار نمانده است.

• در دوران سلجوقی، اکثر هنرمندان فلزکار خراسانی و ساکن شرق و شمال شرقی ایران بودند که تعدادی از آن‌ها به خاطر جنگ‌های رخ داده محل زندگی خود را ترک کردند و در شهر‌هایی مانندزنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به ویژه شهر موصل اقامت کردند.
• برخی می‌گویند که هنرمندان خراسانی این هنر را در سال پنجم هجری قمری در زنجان گسترش دادند.
• از هنر ملیله سازی دوره‌ی قاجار تعدادی سر قلیان، سینی، گیره استکان و زیور آلات برجای مانده است که برخی در موزه و برخی نزد خانواده‌ها به صورت خصوصی نگهداری می‌شوند.
• ملیله سازی امروزه در زنجان به وفور وجود دارد و به صورت محدود در تبریز و اصفهان دیده می‌شود. در زنجان به خاطر ظرافت و اصالت نقش‌ها خیلی رواج پیدا کرده است و ظروفی مانند سرویس چایخوری، شکلات خوری، گلدان، شمعدان، قاب عکس و… می‌سازند. تفاوت ملیله‌های شهر‌های مختلف در انتخاب عیار نقره و نقش و طرح‌های آن‌هاست.

هنرمندان مشهور ملیله ساز در زنجان

ملیله سازی صنایع دستی زنجان و بروجرد محسوب می‌شود. در این شهر‌ها اشیایی که با ملیله کاری ساخته می‌شوند عبارتند از:

• سینی، قندان، استکان، گل سینه و…

ملیله کاری امروزی در زنجان مدیون هنرمندانی است که با تلاش بسیار آثاری زیبا از خود به یادگار گذاشتند و گاه در این راه بینایی خود را از دست دادند. برخی از آن‌ها عبارتند از:

• مرحوم کربلایی حسینعلی، مرحوم مشهدی رحمان، مرحوم موسی کاظمیان مقدم، مرحوم حاج صمد همامی، وهنرمندانی، چون رحیم برجخانی، حاج ابوالفضل ثبوتی و حاج قربانعلی پرداختی و….

نقش‌ها و طرح‌های معمول ملیله

نقش‌های معمول ملیله‌کاری، بته جقه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، جفت پیچ، پیچک، سه چشمه و… نام دارند؛ و مهم‌ترین ریز نقش‌های ملیله‌ی زنجان عبارتند از: اشک، جغه، پیچک، ترمه و غنچه، برگ، واو ملیله، دو چشم، برگ فرنگ، سه چهارچشم، کورملیله و تابیده، که هر یک دارای ویژگی خاص خود است.

نحوه‌ی ساخت و مواد اولیه‌ی ملیله سازی

عمده‌ترین ماده اولیه برای ملیله کاری، نقره است که از طریق ذوب کردن ظروف نقره‌ی بی استفاده و یا سکه‌های نقره تهیه می‌شود. عیار نقره در هنر ملیله سازی برای ساخت دسته یا پایه ظروف به طور معمول ۶۰ تا ۸۴ است. از دیگر مواد مصرفی برای ملیله کاری می‌توان به موم طبیعی، تیزاب، زاج سفید و جوهر گوگرد اشاره کرد.

برای ساخت ملیله ابتدا باید شمش‌های نقره توسط دستگاه نورد یا با چکش به شکل مقتول‌های چهار پهلو و باریک دربیاورند. پس از آن مرحله ساخت ملیله است که ابتدا یک صفحه‌ی فلزی مستطیلی با جنسی متضاد از مفتول‌ها را انتخاب کرده، یک سطح آن را موم‌اندود می‌کنند تا لایه‌ای موم با ضخامت ۳ الی ۴ میلیمتر روی آن را بپوشاند. سپس قالب ملیله‌ی مورد نظر را روی یک صفحه‌ی مسی قرار می‌دهند و نواری را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است از اطراف قالب می‌گذارنند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. پس از آن، طرح کلی را تقسیم بندی کرده و وسط سطوح را با نقوش ملیله که توسط دست ساخته شده پر می‌کنند و در آخر به وسیله مفتول‌های فولادی بسیار ظریف نقش‌ها را به یکدیگر می‌بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد. سپس به وسیله ذوب کردن موم، اسکلت ملیله ساخته شده را از صفحه زیرین جدا می‌کنند.

این اسکلت روی سطح همواری قرار گرفته و مخلوطی از براکس و براده نقره روی آن ریخته و با شعله گاز روی آن حرکت داده می‌شود. بر اثر این کار، گرده لحیم ذوب شده و موجب اتصالات نقش‌های کوچک با یکدیگر و همچنین دیواره نقش می‌شود. پس از آن نوبت به مرحله‌ی آتش کاری است تا کلیه‌ی قطعات به وسیله‌ی لحیم به یکدیگر متصل شوند. نهایتا ظرف را در محلول حاوی اسید سولفوریک رقیق قرار می‌دهند تا اضافات و لکه‌های نقره از بین برود و ناهمواری‌های ظرف را به کمک برسی از جنس سیم صاف می‌کنند.

اگر شما تجربه‌ یا اطلاعاتی در زمینه هنر ملیله سازی دارید، نظرات و تجربیات خود را از طریق بخش “ارسال نظر” با ما و سایر کاربران ستاره در میان بگذارید.