آشنایی با هنر منبت کاری

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – چوب یکی از فراوان‌ترین مواد موجود در طبیعت از قدیم تا الان بوده است. همچنین یکی از نخستین موادی بوده که توجه بشر را به خود جلب کرده است و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی و هنری از آن استفاده می‌کردند. یکی از این استفاده‌ها تزئین روی چوب بوده که نام منبت کاری را به خود گرفته است. برای آشنایی بیشتر با این هنر با ما همراه باشید.

هنر منبت کاری چیست؟

تاریخچه‌ای از منبت کاری

• قدیمی‌ترین اثر منبت کاری مربوط به یک لنگه در چوبی در مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره‌ی عمر و بن لیث صفاری ساخته شده است و یک زیرسازی از چوب تبریز دارد و روی آن را با خلال‌هایی از چوب گردو و نقش‌های چندضلعی تزئین کرده‌اند.
• یکی دیگر از آثار بسیار قدیمی منبت کاری، یک سردر قدیمی است که از چوب کاج در قرن چهارم هجری ساخته شده است و روی آن را با خط کوفی و خیلی ظریف تزئین کرده‌اند.
• بنیان گذار هنر منبت کاری هم مانند دیگر هنر‌ها از مردمان عادی شهر بودند، ولی به طور دقیق نمی‌توان زمانی را به ابداع این هنر نسبت داد. ولی چیزی که روشن است بر اساس اسناد موجود منبت کاری در ایران سابقه‌ای بیش از ۱۵۰۰ سال دارد و برخی از محققان معتقدند که حتی قبل از ظهور ساسانیان منبت کاری وجود داشته است، ولی اسنادی برای اثبات این موضوع در دسترس نیست.
• پس از ظهور اسلام و ساخت مساجد و مراکز اسلامی، هنرمندان ایرانی تمام توان و تلاش خود را برای برای تزئین مساجد کردند و در کنار هنرهای معماری، کاشیکاری و … منبت کاری نیز بسیار پر طرفدار شد و آثار زیاری در این زمینه به وجود آمد، مانند رحل قرآن، در و پنجره، تزئین مساجد و….

• در دوره‌ی صفویه ساخت مکان‌های مذهبی و کاخ‌های سلطنتی افزایش چشمگیری داشت و هنرمندان زیادی از شهر‌های مختلفی به اصفهان که شهری فرهنگی بود و بنا‌های زیادی در آن احداث می‌شد، آمدند. هنرمندان در یک مکان به ویژه در شهر گلپایگان جمع شدند و آثاری به یاد ماندنی از خود به جا گذاشتند.
• در پی حمله‌ی افغان‌ها به ایران و پس از آن شرایط برای برخی فعالیت‌های هنری و صنعتی نامساعد و محدود شد و برخی منبت کاران به سمت مشاغل غیر تخصصی رفتند. در این مدت تنها دو شهر گلپایگان از استان اصفهان و آباده از استان فارس مراکزی بودند که منبت کاران فعالیت داشتند و در هیچ جای دیگر نشانی از منبت کاری نبود.
• پس از سقوط سلسله‌ی قاجار که مردم از واگذاری کشور به بیگانگان توسط حاکمان خسته شده بودند، در پی راهی برای برگرداندن ارزش‌های فرهنگی و صنعتی بودند. به دنبال آن استاد علی مختاری گلپایگانی (رئیس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی که جزو معدود باقی ماندگان استادان هنر منبت کاری بودند به تهران آمدند و ضمن جدی گرفتن حرفه منبت کاری به تربیت شاگردانی جهت احیا و حفظ هنر و صنعت پیشینیان پرداختند. تأسیس سازمان صنایع دستی ایران به عنوان حافظ و نگاهبان صنایع سنتی و بومی وسیلهٔ دیگری بود که باعث شد تا عده‌ای در زیر چتر حمایت آن گرد آمده و مانع مرگ هنر منبت کاری در ایران شوند.

مواد اولیه برای هنر منبت کاری

مواد اولیه‌ی ضروری برای منبت کاری چوب است که از انواع درختان تهیه می‌شود. برای زیباتر و با دوام‌تر شدن کار از چوب‌های محکم‌تر و فشرده‌تر استفاده می‌شود. چوب‌هایی مثل چوب گردو، شمشاد، گلابی و …
شروع کار به این صورت است که ابتدا طرح مورد نظر را روی چوب می‌کشند و حکاکی می‌کنند و سپس آن را به صورت حجم دار و برجسته درمی‌آورند.
از ابزار‌های مورد نیاز برای منبت کاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
مغار (مهم‌ترین ابزار است و در چهار نوع مغار تخت، مغار نیم باز، مغار گلویی و مغار شفره وجود دارد)، گیره، سوهان آهنی، میز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه‌ای و آبی، دریل، کاغذ روغنی، لوازم التحریر، کاغذ پوستی یا کالک، چکش پلاستیکی یا چوبی، تیزکن برقی، قلم مویی، میخکوب، انواع چوب، چسب چوب، کمد وسایل، اره، لیسه، متر، سنگ نفت، لاستیک و…

ایجاد اولین کارگاه منبت کاری

همان طور که در بخش تاریخچه گفته شد، در دوران صفویه هنر منبت کاری بسیار توسعه یافته بود، ولی در دوره‌ی قاجار به دلیل عدم توجه به هنر و هنرمند، منبت کاری رو به فراموشی رفت. پس از آن در دوره‌ی پهلوی، رضا شاه توجه خاصی به هنر و صنایع مستظرفه داشت و موجب احیای دوباره‌ی هنر‌هایی نظیر خاتم کاری و منبت کاری شد.
در سال ۱۳۰۲ زنده یاد استاد علی مختاری گلپایگانی به پیشنهاد کمال الملک از گلپایگان به تهران عزیمت کرد و در مدرسه‌ی دارالفنون در بخش صنایع مستظرفه به ریاست و تدریس شیوه‌های منبت کاری مشغول شد.
در سال ۱۳۱۱ برای توجه بیشتر و متمرکز ساختن هنر‌های ملی دستور به تاسیس هنرستان صنایع قدیمیه را داد و از هنرمندان به نام منبت کاری مانند احمدامامی از آباده، برای ایجاد کارگاه منبت کاری و آموزش آن دعوت کردند که به تهران بیاید. زنده یاد احمد امامی به همراه فرزندش علی امامی به تهران آمدند و کارگاه منبت کاری را تاسیس کردند.
استاد احمد امامی تا سال ۱۳۱۹در قید حیات بودند و تا آن زمان خدمات ارزنده و قابل توجهی را در جهت پیشرفت هنر منبت کاری به مردم ارائه دادند. همچنین آثار ارزشمند و زیبایی را از خود به یادگار گذاشتند که در حال حاضر در موزه‌ی هنر‌های ملی نگهداری می‌شود.
پس از در گذشت وی، فرزندش ریاست کارگاه و آموزش و تعلیم این هنر به شاگردان را بر عهده گرفت.

مختصری از علی امامی

علی امامی در سال ۱۲۹۱در آباده متولد شد و پس از گذراندن دوران تحصیلش، شوق و علاقه‌ی زیادی به هنر پدرش نشان داد و زیر نظر پدرش احمد امامی به آموختن اصول مقدماتی منبت کاری پرداخت و با استعداد قابل توجهی که داشت پدرش او را همراه با خود به تهران آورد و همراه پدر به هنر منبت کاری مشغول شد. پس از مرگ پدر به دلیل مهارت و کفایتی که در این حرفه و هنر داشت مدیریت کارگاه و تعلیم هنرجویان را بر عهده گرفت.

مراکز مهم منبت کاری

هنر کنده کاری چوب و منبت کاری در بسیاری از شهر‌ها رایج است و طرفداران زیادی دارد. از مهم‌ترین شهر‌هایی که از قدیم به این حرفه پرداخته اند عبارتند از شهرتاریخی تویسرکان و ملایر (در استان همدان) گلپایگان در استان اصفهان و آباده در استان فارس.
در بوشهر و ارومیه هم منبت کاران حرفه‌ای وجود دارند، ولی تعدادشان اندک است و در دیگر نقاط کشور هم به صورت پراکنده منبت کاری انجام می‌شود. امروزه در چندین شهر از جمله اصفهان، گلپایگان، آباده و شیراز مراکز مهم منبت کاری وجود دارد.

آثار با ارزش منبت کاری

از جمله آثار قابل توجهی که از اساتید مشهور هنر منبت کاری مانند علی امامی برجای مانده می‌توان موارد زیر را معرفی کرد:

• بوفه بزرگ هفده کشوئی منبت و معرق و مشبک کاری که در سال ۱۳۱۹ ساخته شده‌است. این اثر در زمان سلطنت رضا شاه، در نمایشگاه امتعه وطن، به معرض نمایش گذارده شد و از طرف نمایشگاه مزبور به اخذ مدال نائل گردید.
• کارگاه منبت کاری، در نمایشگاه دیگری که در سال ۱۳۲۵ از طرف وزارت فرهنگ در محل فعلی ساختمان مجلس سنا برگزار شده بود شرکت کرد و با نمایش آثار متعددی از معرق و منبت، مدال هائی قیمتی دریافت کرد.
• میز گرد به وسعت یک متر و پنجاه سانت که سطح آن از طرح‌های شاه عباسی معرق و اطراف پایه‌های آن منبت کاری شده‌است. این میز بسیار نفیس در نمایشگاه سازمان صنایع کشور به معرض نمایش گذارده شد و مورد توجه و استقبال شرکت کنندگان در نمایشگاه مزبور قرار گرفت و مدال ممتاز نمایشگاه را کسب نمود. میز مزبور فعلاً در موزه هنر‌های ملی نگاهداری می‌شود.
• میز مربع مستطیل به طول ۵ متر و به عرض یک متر و بیست سانت. کلیه سطح این میز از عاج و صدف واستخوان و چوب‌های گوناگون با رنگ‌های طبیعی معرق کاری شده و اطراف میز از چوب فوفل به‌طور برجسته ساخته شده‌است. پایه این میز به سبک معماری است. میز مزبور در نمایشگاه جهانی بروکسل نمایش داده شد و مورد توجه و استقبال بینندگان و شرکت کنندگان واقع گردید و به اخذ مدال طلای «گراند پری» بزرگترین و ارزنده‌ترین جایزه نمایشگاه نائل گردید.

سبک‌های منبت کاری

 ساخت منبت به سه شیوه یا سه سبک وجود دارد:

• حکاکی
• برجسته نمایی
• پیکر تراشی

در سبک حکاکی روی چوب به کمک ابزار گود برداری می‌شود و در نتیجه نقشه و طرح پایین‌تر از سطح صاف چوب قرار می‌گیرد. اما در برجسته نمایی طرح مورد نظر گویی که از سطح کار کاملا جداست. و در سبک پیکرتراشی زمینه‌ی صافی دیگر باقی نمی‌ماند و چوب تماما شکل طرح مورد نظر را می‌گیرد.

برای آشنایی با هنر خاتم کاری می‌توانید به مقاله “آشنایی با هنر خاتم کاری” مراجعه کنید. و اگر تجربه یا نظری در مورد هنر منبت کاری دارید آن را در بخش نظرات با ما و سایر کاربران ستاره در میان بگذارید.