آشنایی با هنر خاتم کاری

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – صنایع دستی ایران گنجینه‌ای با ارزش از تمدن، فرهنگ و هنر ایرانیان است که ذوق و هنر یک ایرانی را نشان می‌دهد. یکی از این هنر‌ها، هنر خاتم کاری است که در ادامه به معرفی این هنر و تاریخچه‌ای از آن می‌پردازیم.

خاتم کاری چیست؟

تاریخچه‌ای از هنر خاتم کاری

• درباره‌ی مخترع و مبدع خاتم کاری نظریه‌های متفاوتی وجود دارد.
• در دایره المعارف فارسی آمده است که “زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است».
• صنعتگران اهل مصر خاتم کاری را همانند دیگر پیشینه‌ها از قبطی‌ها اقتباس کردند. در اوایل دوره‌ی اسلام چندین قطعه و لوحه که روی آن‌ها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده‌است در عین الصیره نزدیک قاهره یافت شده است که برخی از آن‌ها در در موزه صنایع اسلامی قاهره و یا موزه برلین نگهداری می‌شوند و یکی از عالی‌ترین نمونه‌های این صنعت درموزه متروپولیتن است.
• در مسجد جامع عتیق شیراز منبر خاتم کاری با قدمتی بیش از هزار سال وجود دارد. علاوه بر آن سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به قرن هشتم هجری است یا سده چهاردهم میلادی است.
• در سمرقند در‌های خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا و در‌های آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری یا ۱۴۰۵میلادی نشان از قدمت دیرینه‌ی خاتم کاری است.
• هنرمندی به نام در سال ۹۹۹ هجری یا ۱۵۹۱ میلادی در‌هایی را از چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب‌ها ساخت که در موزه برلین نگهداری می‌شود.
• همچنین در موزه ویکتوریا آلبرت در‌هایی مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا وجود دارد که نشان از هنر خاتم کاری آن زمان دارد.
• در مسجد لنبان اصفهان یک منبر چوبی با اشکال هندسی و اجزای نقره‌ای مربوط به سال ۱۱۱۴ هجری یا ۱۷۰۲ میلادی وجود دارد.
• تعدادی درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری است که قدیمی‌ترین آن مربوط به دوره ال بویه تا اواخر قاجار است.
• در دوران صفویه این هنر به اوج شکوفایی رسید به گونه‌ای که از شهرهایی، چون شیراز هنرمندانی به اصفهان دعوت شدند و به فعالیت در زمینه‌ی خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی و ساختن ساختمان‌های حکومتی و بارگاه‌ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند.
• پس از آن در زمان قاجاریه این هنر همانند سایر هنر‌ها از اهمیت افتاد تا اینکه در اوایل دوران پهلوی در سال ۱۳۰۷ مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنر‌های دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.

خاتم کاری در ادبیات

در اشعار سروده شده‌ی قبل از قرن نهم، هر کجا که نامی از خاتم آورده شده است منظور انگشتر بوده است، ولی در یکی از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازدهم به هنر خاتم‌سازی اشاره شده است:

صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ

گویا که لب لعل تو خاتم بند است

از دیگر آثار هنری خاتم‌کاری شده باقی‌مانده قدیمی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• صندوق مرقد موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط محمد جمعه.
• صندوق مرقد حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد علی نقی مربوط به همان دوره است.
• صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی که در همان دوره ساخته و نصب شده‌است.
• اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده‌است.
• درب خاتم امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی
• صندوق خاتم مرقد علی پسر ابی طالب ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند
• صندوق خاتم مرقد حسین پسر علی و ابوالفضل در کربلا
• صندوق مقبره زینب در شام

استادان و خاتم کاران مشهور

• استاد عبدالخالق گلریز خاتمی ملقب به پدر خاتم ایران
• شادروان استاد عبدالعلی گلریز خاتمی
• احمد روحانی

مواد اولیه‌ی مورد نیاز در ساخت خاتم

• دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی
• انواع چوب (آبنوس – فوفل – گردو – بقم – عناب – نارنج – کهکم – کبوده)
• انواع استخوان (استخوان و عاج فیل – استخوان شتر – استخوان اسب)
• مفتول‌های فلزی (برنج – آلومینیوم و بعضاً نقره)
• صدف
• نخ پرک
• سریشم
• لاک
• ابزار عمومی شامل چکش، اره،‌ اره فلکه،‌ دریل و مته، دستگاه دینام و…
• ابزار اصلی و مخصوص شامل انواع اره‌ها، انواع سوهان، انواع رنده، پرس، تیره‌دار یا خط‌کش قفل، مقار، انواع تنگ‌ها، چسب‌های مخصوص و …

مراحل تولید خاتم

• ابتدا انواع استخوان‌ها و چوب‌ها را در رنگ‌های مختلق تهیه می‌کنند و با ابزار مخصوص به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر می‌برند.
• سپس مثلث‌هایی از آن‌ها تهیه می‌کنند و سوهان کاری می‌کنند تا تمام اضلاع آن به حالت و اندازه‌ی دلخواه درآید.
• سپس برای تکمیل طرح از مفتول‌های سیمی که به صورت مثلثی بوده، کمک می‌گیرند.
  برای درست کردن خاتم ابتدا شکل مورد نظر توسط استاد کشیده می‌شود سپس این مثلث ها‌ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان هنرمند خاتم ساز در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شود و به وسیله نخ محکم می‌گردند که در این مرحله اصطلاحاً «پره» درست می‌شود.
• پس از چندساعت نخ‌ها را باز می‌کنند و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم می‌چسبانند که در نتیجه‌ی این کار «توگلو» به دست می‌آید.
• پس از آن به مرحله‌ی گل پیچی می‌رسیم که با کمک سیم مفتولی به نام شمسه طرح‌های ستاره‌ای ایجاد شده و در زیر فشار و پرس قرار می‌گیرند و در اطراف آن لایه‌های نازک چوب چسبانده می‌شود. جالب است که تا خاتم کاری به این مرحله برسد بیش از ۴۰۰ مرحله کاری پشت سر گذاشته شده است. 
• سپس خاتم‌ها با توجه به اندازه، رنگ و طرح با چسب مخصوص پوشانده شده و تمامی سطح بعد از تکمیل طرح و قرینه سازی با خاتم تزیین می‌شود و در نهایت سطح خاتم ساییده و صاف شده و با مواد مخصوص جلا داده می‌شود. 

ویژگی‌های یک خاتم مرغوب

• صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم
• یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
• عدم تغییر در رنگ و شکل
• مشخص نبودن ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار 
• قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
• دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای نداشته و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره‌دست هم باشد.
• رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
• نقش‌ها و مثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

در پایان خوب است بدانید که!

• مهم‌ترین مراکز خاتم کاری در ایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران هم از هنرمندان اصفهانی یا شیرازی هستند.
• کلیه محصولات خاتم‌کاری شده باید دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری شوند و از تمیز کردن آن‌ها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.

با مراجعه به مقاله معرفی صنایع دستی اصفهان می‌توانید با دیگر هنرهای اصیل ایرانی مانند هنر میناکاری آشنا شوید. همچنین اگر نظری در مورد هنر خاتم کاری دارید آن را از طریق بخش “ارسال نظر” با ما و سایر کاربران ستاره در میان بگذارید.