آشنایی با هنر میناکاری؛ هنر اصیل اصفهان

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – اگر تا به حال ظروفی را با طرح‌هایی آبی و ظریف دیده‌اید که بیشتر به عنوان ظروف تزئینی استفاده می‌شوند، به احتمال زیاد این ظروف از صنایع دستی اصفهان و ظروف میناکاری هستند. با ما همراه باشید تا با این ظروف و تاریخچه‌ی هنر میناکاری آشنا شوید.

هنر میناکاری چیست؟

تعریف مینا کاری در لغت

تاریخچه‌ای از هنر مینا کاری

• میناکاری قدمتی پنج هزارساله دارد و هنری ترکیبی از آتش، خاک و نقاشی است.
• برخی از کارشناسان پس از تطبیق دادن میناکاری‌های بیزانس با میناکاری‌های ایران، به این نتیجه رسیده اند که میناکاری ابتدا در ایران شکل گرفته و سپس به دیگر کشور‌ها راه یافته است. البته قابل ذکر است که هنر میناکاری در اروپا نیز پیشینه‌ای طولانی دارد و انگشتر پیدا شده در قبرس که نقوش میناکاری روی آن وجود داشت، مربوط به سیزده سده پیش از میلاد است. همچنین مجسمه معروف زئوس که در یونان پیدا شده مربوط به پانصد سال قبل از میلاد است.
• در پی جستجو‌های انجام شده در نهاوند یک جفت گوشواره پیدا شده که سبک زرگری آن به قرن هفتم تا هشتم پیش از میلاد مربوط می‌شود.
• از دیگر مستندات موجود یک بازوبند قدیمی مربوط به دوران هخامنشیان است که با میناکاری تزئین شده است و اکنون این اثر باستانی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.
• این هنر در دوره‌ی سلجوقیان به اوج رسید و طراحی ظروف برنجی و میناکاری رواج پیدا کرد و به دیگر کشور‌ها نیز راه یافت. یکی از آثار ارزشمند باقی مانده از آن دوره «سینی آلب ارسلان» است که میناکاری بر روی نقره است و در موزه صنایع ظریفه بوستون نگهداری می‌شود. این اثر توسط استادی به نام «حسن الکاشانی» ساخته شده و نامش با خط کوفی بر روی آن حک شده‌است.

• در دوره‌ی ساسانی در ارمنستان بشقاب‌هایی با طراحی مینا کشف شده است که این آثار در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شوند و نمونه‌هایی از آثار باستانی هنر میناکاری ایرانی هستند. علاوه بر این‌ها آثاری از میناکاری در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ و موزه‌های انگلستان و فرانسه موجود است.
• در زمان مغول‌ها فلز کاری و به دنبالش میناکاری دچار تغییراتی شد و سبک نوینی را در میناکاری به وجود آمد و تصویر‌ها و شکل‌هایی که مربوط به ظاهر و لباس درباریان ایرانی بود جایگزین شکل‌های عربی شد. پس از آن در دوره‌ی تیموریان کار بر روی فلز به شرقی‌ترین صورت خودش رسید.
• در زمان صفویان میناکاری بر روی نقره انجام می‌شد و طرح‌های آن‌ها بزم در دبار، شکار و اسب سواری بود و پس از مدتی طرح‌های اسلیمی و ختایی به طرح‌ها اضافه شد و میناکاران بیشتر از رنگ قرمز استفاده می‌کردند.
• در کتابی به نام «جغرافیای اصفهان» (چاپ ۱۳۵۶) در مورد یکی از چهره‌های مشهور هنر میناکاری اهل اصفهان چنین گفته‌اند که “آقا علی نقاش که همچون پدرش آقا باقر نقاش و میناساز برجسته‌ای بوده، در سال‌های پایانی پادشاهی محمد شاه قاجار درگذشت. دیگر استادان به نام آن دوره محمد باقر، میرزا بابا، احمد بوده‌اند”.
• در دوره‌ی معاصر پس از دوره‌ی قاجار میناکاری برای مدتی نادر و کم فروغ شد. شکرالله صنیع زاده از هنرمندان به نام آن دوره توانست تا حدی هنر میناکاری را احیا کند به گونه‌ای که امروزه بسیاری از هنرمندان باتجربه و خوش‌ذوق در زمینه میناکاری روی طلا، به سبک دوره قاجار کار می‌کنند.
• امروزه مینا کاری با طرح خانه بندی از رونق افتاده و مینای نقاشی رواج پیدا کرده است و مرکز هنر میناکاری را شهر اصفهان معرفی می‌کنند.

نام برخی از میناسازان مشهور

• غلامحسین فیض اللهی
• حسین هنردوست
• مهدی غفاریان
• برادران نعمت‌اللهی
• محمد علی فرشید
• ابراهیم زرقونی و فرزندان
• شکرالله صنیع زاده
• مینا جوهری (از استادان زن معاصر که به صورت تلفیقی آثاری ارزشمند را خلق کرده‌ است)

انواع میناکاری

میناکاری بسته به روش تولید به دو دسته‌ی مینای خانه‌بندی و مینای نقاشی تقسیم می‌شود.

مینای خانه بندی

سبکی قدیمی است که به مینای سیمی هم مشهور است، زیرا از مفتول‌های بسیار نازک استفاده می‌کردند. به این صورت که مفتول‌ها را به شکل دلخواه درمی‌آورند و با چسب روی قطعه مورد نظر قرار می‌دادند و با یک لعاب شیشه‌ای روی آن را می‌پوشانند. سپس آن را در داخل کوره‌ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت می‌گذاشتند تا مفتول‌ها به قطعه جوش بخورند. سپس رنگ‌های مخصوص میناکاری را که به شکل پودر هستند، بر روی سطح کار پر می‌کنند. پس از هموار شدن سطح کار آن را به مدت ۳ دقیقه در داخل کوره‌ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می‌دهند که با قرار گرفتن در کوره مفتول‌های برنجی سیاه می‌شوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت اولیه بازگردد. مینای خانه بندی ابتدا در اصفهان و تهران رایج بود، ولی درحال حاضر تنها کارگاه آموزشی مینای خانه بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است. «مینای سیاه» هم یک نمونه از «مینای خانه‌بندی» است که به «مینای صائبین» نیز معروف است. این شیوه میناکاری به‌طور عمده در جنوب کشور و به ویژه در اهواز انجام می‌شود.

مینای نقاشی

این روش که امروزه در اصفهان مرسوم است نقاشی‌هایی را بر روی لعابی شفاف می‌کشند. در این حالت ابتدا یک استاد مسگر یا دواتگر شی مربوطه را بر اساس طرح مورد نظر می‌سازد و سپس استاد میناکار روی آن را لعاب سفید رنگ می‌دهد. لعاب دهی باید سه الی چهار بار انجام شود و هر بار در کوره‌ای با دمای ۷۰۰ درجه حرارت قرار بگیرد تا رنگ لعاب ثابت شود. پس از آن روی لعاب سفید رنگ نقاشی کشیده می‌شود و مجددا داخل کوره با حرارت ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه قرار می‌گیرد تا پخته شده و رنگ‌های آن به شکل دلخواه در آیند.

انواع رنگ‌هایی که در هنر میناکاری استفاده می‌شود

• رنگ‌های گیاهی که در چیت‌سازی هم کاربرد دارند.
• رنگ‌های معدنی که در نقاشی و هنر میناکاری به کار می‌رفتند.
• رنگ‌های فلزی که روی شی کار می‌شود.

  امروزه بیشتر از رنگ‌های شیمیایی در نقاشی‌ها استفاده می‌شود در حالی که در قدیم بیشتر از رنگ‌های گیاهی یا معدنی استفاده می‌شده است.

ابزار‌های مورد نیاز برای ساخت ظروف مینا

• ورقه (طلا، نقره، مس، ورشو، آهن و برنج) به جهت چکش خواری بیشتر و اکسید نشدن در دمای ذوب مینا بیشتر از طلای ناب استفاده می‌شود.
• هاون
• ماده آبگینه‌ای مینا
• کاغذ کپی
• چکش
• سندان
• گیره
• اره کمانی و اره فلز بر
• قیچی فلز بر
• قلم مو
• رنگ (گیاهی، معدنی یا فلزی) که در مینای اصیل مینا‌های رنگین پودر شده که دمای ذوب نسبتاً پایینی از مینای زیرین دارند.
• کوره
• سیلیس، کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک و قلعوسرب نیز از مواد شیمیایی مورد نیاز می‌باشند.
• رنگ‌ها از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی بدست می‌آیند به این ترتیب که رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع و رنگ قرمز با اضافه کردن براکس به کربنات سدیم و ترکیبات طلا و همچنین رنگ سبز از ترکیب کردن کرومات سرب با مس بدست می‌آید.

آثار ساخته شده با طرح مینا

• انواع بشقاب، گلدان، کاسه، قاب‌های عکس، تابلو‌های میناکاری که با هنر‌های دیگر مانند طلاکاری، خاتم‌کاری، مینیاتور، جواهرسازی و … ترکیب می‌شود.
• درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی به ویژه حرم امامان شیعی.
• اشیای تزیینی، جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه‌های خاتم‌کاری و میناکاری، سرویس چایخوری و شربت خوری، قلیان، جعبه قرآن، زره، آیینه، قلمدان، کمربند، حباب‌های میناکاری، گلاب پاش، آلبوم عکس، انفیه دان، غلاف خنجر.
  زیور آلات میناکاری شده شامل گوشواره، سینه ریز، گلوبند، انگشتر، مدال.

 برای آشنایی با دیگر صنایع دستی اصفهان می‌توانید مقاله “ معرفی صنایع دستی اصفهان ” را مطالعه کنید و نظرات خود را با ما در میان بگذارید.