نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: ۱۳ آذر ۱۴۰۰
ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – هنر قالی بافی یکی از هنر‌های ارزشمند و اصیل ایران است که سابقه‌ای دیرینه دارد. قالی و فرش علاوه بر جنبه‌ی اقتصادی اش نشان دهنده‌ی هنر و فرهنگ کشورمان است که علاوه بر ایرانیان توجه دیگر کشور‌ها را نیز به خود جلب کرده است.
قالی چیست؟
تاریخچه‌ای از قالی و هنر قالی بافی
- با توجه به کشفیات و آثار به جا مانده، گفته شده است که هنر‌هایی مثل سبد بافی، نمد بافی، زیلو بافی، جاجیم بافی و گلیم بافی مقدمه‌ای بر ظهور هنر قالی بافی بوده است. باستان شناسان و محققان در ابتدا مهد فرش بافی را مصر معرفی کردند، ولی در سال ۱۹۴۹ با پیدایش اولین فرش‌ها به نام پازیریک در کوه‌های سیبری که توسط پروفسور رودنکو کشف شد، مهد قالی بافی را از سواحل رود نیل و دجله و فرات، به آسیای مرکزی تغییر مکان داد و ثابت کرد که مهد هنر فرش بافی در ایران بوده‌است.
- برخی معتقدند که اولین بار چادرنشینان برای کف خاکی چادرهایشان چیزی شبیه فرش را اختراع کردند که می‌توان گلیم و قالیچه‌های پشمی را خاص آن دوران دانست.
- برخی مطالعات بیان می‌کند که ممکن است فرش توسط مصری‌ها یا چینی‌ها اختراع شده باشد.
- به دنبال جستجو‌های باستان شناسان روسی رودنکو و گربازنوف و در دره‌ی پازیریک کشف کردند که در پنج قرن قبل از میلاد هنر قالی بافی به اوج خود رسید و به فرش‌های گره دار معروف شدند.
- اولین سند موجود در رابطه با وجود فرش در بین سال‌های ۲۴۴ تا ۶۴۱ بعد از میلاد، در دست‌نوشته‌های چینی‌ها، مربوط به سلسله‌ی ساسانیان است.
قالی بافی در دوره‌ی تیموریان
قالی در دوران صفویه
آشنایی با هنر قالی بافی و نحوه بافت فرش
مواد اولیه‌ی مورد نیاز برای قالی بافی
- پشم
- ابریشم
- پنبه
- نخ چله (نخ چله در سه نوع پنبه‌ای، ابریشمی، پشمی وجود دارد)؛ چله تار‌های تشکیل دهنده قالی یا فرش است که هر نخ پود از زیر آن به صورت یکی در میان عبور می‌کند تا نقش فرش را رقم بزند.
ابزار‌های مورد نیاز برای قالی بافی
- دار قالی: چهارچوبی که قالی روی آن بسته می‌شود و ابعاد آن بستگی به متراژ فرش دارد و در دو نوع دار افقی و دار عمودی وجود دارد.
- نقشه قالی: نقشه‌ی قالی همان طرحی است که قالی را از روی آن می‌بافند. نقشه‌ها با توجه به طرحشان دارای نام‌های مختلفی هستند که برخی از آن‌ها عبارتند از: نقش حوضی، نقش گل هشت پر، نقش خراسانی، نقشه بوته سه گل.
- قلاب
- دفه: به آن دفتین هم می‌گویند و وسیله‌ای فلزی و بسیار سنگین است و برای کوبیدن گره‌های فرش استفاده می‌شود.
- کوجی: به میله کمکی پایه دار قالی گفته می‌شود و تا تمام شدن فرش روی دار باقی می‌ماند و بعد از بریدن چله برای درآوردن فرش آن را هم از کنار دار بر می‌دارند. قطر این میله بین چهار تا شش میلی متر است.
- شانه
- قیچی: قیچی هم یکی از ملزومات قالیبافی است. قیچی قالیبافی با قیچی‌های دیگر از نظر شکل و شمایل کمی متفاوت است. دسته این قیچی‌ها با محل برش آن فاصله دارد. دلیل این فاصله سهولت در بریدن پرز‌های اضافی فرش است.
- کاردک: کاردک یا کثر برای بریدن سر خامه‌های اضافی بعد از گره زدن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع گره‌ها در قالی بافی
در یک قالی هرچه تعداد گره‌ها بیشتر و فرش پر‌تر باشد آن فرش از کیفیت بهتری برخوردار است. پس تعداد و تراکم گره‌ها و ظرافتشان خوب یا بد بودن و کیفیت فرش را می‌رساند. انواع گره‌ها در هنر قالی بافی عبارتند از:
گره‌های ترکی
در این نوع گره خامه فرش به دور دو تار زیر و رو گره می‌خورد؛ که خود در سه نوع گره ممتاز، گره معمولی ترکی، گره برعکس یا گره برجسته وجود دارد.
گره فارسی
در گره فارسی خامه فرش به دور یک تار گره می‌خورد و از پشت تار بعدی بیرون می‌آید که بر اساس جهت به دو نوع گره فارسی چپ به راست و گره فارسی راست به چپ تقسیم می‌شود.
گره‌های تقلبی
همانطور از اسمش پیداست نوعی تقلب به شمار میاد و اصلا گره‌ای وجود ندارد. دوام گره ترکی و فارسی را ندارد و ارزش فرش را پایین می‌آورد، چون چگالی فرش را تغییر می‌دهد؛ و شامل گره کمانشیب، گره تقلبی یو شکل یا بی گره بافی و جفتی بافی است.
گره‌های هنری
از این نوع گره برای فرش‌های تزئینی و تابلویی استفاده می‌شود و انواع آن عبارتند از گره هنری تک تار یا پیچشی گره اسپانیولی، گره آویز، گره قرضی، گره مضاعف، گره دو رنگ، گره سنه، گره برعکس، گره مغلوب.
برای آشنایی با مشاغل خانگی، مطلب زیر را در ستاره مطالعه کنید.
هنر قالی بافی شاید مهمترین هنر مردمان ایران باشد که همواره با خود نام ایران و فرهنگ ایرانی را به سایر نقاط جهان برده است. شما هم اگر نظری در مورد فرش بافی در ایران داشته و یا تجربه‌ای از قالی بافی و روش‌های بافت آن دارید، با ما و دیگر مخاطبان ستاره در میان بگذارید.
