آشنایی با ساز تنبور

ستاره | سرویس هنر – ساز‌های مورد استفاده در نواحی ایران بسیار متنوع و هرکدام دارای ویژگی‌های خاص خود هستند. یکی از این ساز‌ها ساز تنبور است که در استان کرمانشاه بسیار رواج دارد. با ما همراه باشید تا بیشتر با این ساز آشنا شوید.

معرفی و تاریخچه ساز تنبور

تنبور نام باستانی ساز‌های مضرابی خانواده‌ی دوتار، از ساز‌های قدیمی ایران و ساز آیینی و مذهبی سلسله‌ی یارسان در غرب ایران است. تنبور از معدود ساز‌های رایج در ایران است که مقدس شمرده می‌شود. طبق یافته‌های باستان شناسان این ساز قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد. یکی از این اسناد تاریخی مجسمه‌ای واقع در شوش است که در حوالی مقبره‌ی دانیال نبی واقع شده است. زمان دقیقی برای اختراع این ساز گفته نشده است، ولی معتقدند که از قرن‌ها پیش از ظهور اسلام رواج داشته است.

در فرهنگ موسیقی ” ریمان ” برای واژه تنبور آمده است:

تنبور سازی است منسوب به ایرانیان و اعراب و از خانواده عود. “ریمان” عقیده دارد که این ساز در هندوستان “تمبوری” نامیده می‌شود که بیشک همان تنبور ایرانی است. در ایتالیا آنرا “تمبورو” و در قفقاز “تمپور” گویند. ارمنی‌ها مانند ایرانی‌ها آنرا تنبور می‌نامند.
حوزه‌ی اصلی ساز تنبور استان کرمانشاهان به خصوص منطقه‌ی گوران و صحنه و بخش‌های از استان لرستان است. تنبور از خانواده‌ی ساز‌های زهی مضرابی مقید است که با انگشتان دست نواخته می‌شود.

ویژگی‌های ظاهری و ساختاری تنبور

کوک تنبور

تکنینک‌های اجرایی تنبور

تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند.

مضراب شُر، پس شُر، پیش شر، شر متوالی، راست با پنجه، راست با سبابه، چپ با سبابه، راست چپ با سبابه، چپ راست با سبابه، چپ با دو تک، ریز و دراب از مهم‌ترین تکنیک‌های دست راست و ویبراسیون عرضی و طولی، کندن و پنجه کاری از تکنیک‌های دست چپ‌ در تنبور هستند.

موارد و نوع استفاده‌ی تنبور

مقامات و حالات تنبور

• مقام‌هایی که محتوای دعا و مناجات و عبادت دارند، مثل اکثر مقام‌های کلام از جمله شیخ امیری، پیشروی، ایمانم یار
• مقام‌هایی که محتوای حماسی دارند، مانند ته رز روسم
• مقام‌های اسطوره‌ای، مانند سه رته رز و ساروخانی
• مقام‌های عاشقانه، مانند قه تار، مجنونی و باریه
• مقام‌هایی که عرفانی هستند و جنبه سرور و مستی دارند، مانند اکثر مقام‌های کلام، از جمله حقن حقن، هانا فریارس، یار دیدکانی
• مقام‌هایی که در مراسم عزاداری نواخته می‌شوند مانند فانی فانی و گل و خاک
• مقام‌هایی که جنبه سرور و خوشامدگویی و شادمانی دارند مانند جلوشاهی و سوار سوار

مقامات تنبور بر اساس وزن و ریتم و آواز

• مقام‌های سازی و آوازی با وزن آزاد؛ این مقام‌ها عمدتاً جزو مقام‌های مجلسی‌اند، مانند باریه، قطار، سید خاموشی
• مقام‌های سازی و آوازی که دارای وزن کند هستند و ریتم ثابتی ندارند، مانند تنه میری، لامی لامی و رژیان دالاهو
• مقام‌های سازی و آوازی که دارای وزن ثابت با سربند ثابتی هستند و در مراسم آیینی اجرا می‌شوند، مانند یار داوو، حقن حقن
• مقام‌های صرفاً سازی که ریتم تندتری نسبت به سایر مقام‌ها دارند، مانند جلوشاهی، سوارسوار، بایه بایه

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تنبور

• کاسه‌ی طنینی و صفحه: چوب توت
• دسته: چوب گردو، گاه چوب چنار موج یا چوب زردآلو
• گلویی: چوب توت و گردو
• سیم گیر: شاخ بزکوهی، انواع چوب
• شیطانک: شاخ بزکوهی، انواع چوب‌های سخت
• خرک: چوب‌های شمشاد، گردو، فوفل
• گوشی‌ها: چوب‌های بید، توت و گردو
• وترها: ابریشم خام یا زه، سیم فولادی سفید، مس و برنج ۰/۱۸
• دستان‌ها: زه

نوازندگان مطرح تنبور

• منطقه‌ی کرمانشاهان: سید امراله شاه ابراهیمی (مشهورترین نوازنده تنبور ایران)
• منطقه گوران: سید شمس الدین حیدری توتشامی، کادارا و کابشر، استاد سرخاو، لالو بیرخان، کاکی‌های گوراجو، کاعظم و کاکریم منهوئی، اله مراد حمیدی، سیدولی حسینی، درویش علی میر درویشی، سید محمود علوی، میرزا سید علی کفاشیان، علی اکبر مرادی، طاهر یارویسی، گل نظر عزیزی.
• منطقه سرپل ذهاب: هوشنگ امیریان، رستم (فرامرز) امیریان، فرخ یادگاری، کیوان قلخانی، سید جواد حسینی، برزو امیریان، پویا فتاحی، کیومرث خالدپور، کورش شربتی، فرزاد شاهسواری، مجتبی بهرامی.
• منطقه کرند: قباد قبادی، استاد عادل کمالی، استاد عبدالرضا شیروئی، عامر کمالی، عرفان رحمتی، علی کمالی، عابدین خادمی، سید علی یارافضلی شاه ابراهیمی، سید احمد یادگاری، سید قاسم افضلی شاه ابراهیمی.
• منطقه صحنه: نورعلی الهی، سید ایاز قزوینه‌ای، سید امراله شاه ابراهیمی، درویش امیر حیاتی، سید خلیل عالی نژاد، عبدالرضا رهنما، سید شهرام مرادی، رامین کاکاوند فرید الهامی، فرنود الهامی، سید آرش شهریاری
• منطقه کرمانشاه: غلام زنده دل، کیخسرو پورناظری، علیرضا فیض بشی پور، مظفر برنجی، سهراب پور ناظرى
• منطقه لرستان: امامقلی امامی

در پایان کلیپی زیبا از تنبور نوازی را خواهید دید:

برگرفته از : کتاب سازشناسی ایرانی از ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی