نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 9 آذر 1400
ستاره | سرویس هنر – سازهای زه صدا ساز‌هایی هستند که صدا در آن‌ها از طریق ارتعاش زه (سیم) ایجاد می‌شود. در موسیقی نواحی ایران هم زه صدا‌های زیادی رواج دارد. یکی از زه صدا‌های پر کاربرد در نواحی ایران ساز دوتار است که در ادامه به معرفی انواع آن و ویژگی‌هایش می‌پردازیم.
معرفی ساز دوتار
در برخی از رساله‌های قدیم موسیقی ایران دوتار را با عنوان تنبور یا تمبوره نیز معرفی کرده اند و آن را یکی از سازهای متداول ایران قدیم می‌دانند. امروزه دوتار یک ساز مرسوم در نواحی ایران است و در دسته سازهای زهی مضرابی مقید قرار می‌گیرد که با انگشتان دست نواخته می‌شود. این ساز در مناطقی مثل شرق و شمال خراسان، منطقه‌ی ترکمن نشین و کتول در استان گلستان و نیز شرق مازندران متداول است. پس می‌توان گفت که حوزه‌ی رواج دوتار شمال شرقی ایران است.
ویژگی‌های ظاهری و ساختاری دوتار
دوتارهای متداول در نواحی مختلف ایران با حفظ ویژگی‌های اصلی مشترک، تفاوت‌هایی در ساختار دارند و همه دارای کاسه‌ی طنینی یکپارچه به شکل تقریبا نیمه گلابی هستند که روی دهانه‌ی کاسه با صفحه‌ی چوبی پوشیده شده است. کاسه‌ی طنینی به دستهای نسبتا طویل متصل است که روی آن دستان‌ها بسته می‌شوند. این ساز دارای دو وتر (سیم)، دو گوشی، سیم گیر، خرک، شیطانک و … است.
کوک دوتار
برای ثبت کوک‌های دوتار صدای دست باز وتر اول را نت دو فرض می‌کنند. با این حساب متداول‌ترین کوک‌های دوتار شرق و شمال خراسان، ترکمن صحرا، کتول و شرق مازندران به صورت زیر هستند:
کوک اول برای دوتار ترکمن صحرا، کتول، شرق مازندران و شرق و شمال خراسان و کوک دوم برای دوتار شرق و شمال خراسان است.
دستان بندی دوتار
دستان بندی این ساز در نواحی مختلف ایران از نظر تعداد و فواصل دستان‌ها متفاوت و علت آن تفاوت میان محتوا و فواصل موسیقایی هر ناحیه نسبت به ناحیه‌ی دیگر است. چون نسبت‌های میان فواصل در موسیقی‌های شرقی (از جمله ایران) در محدوده‌ی نسبتا معینی سیال و شناورند و تابع زیبایی شناسی قومی و فرهنگی و نیز زیبایی شناسی انفرادی استادان نوازنده هستند، نمی‌توان به یک دستان بندی ثابت، مطلق و عمومی دست یافت. حتی در یک ناحیه دستان بندی یک استاد با استاد دیگر متفاوت است.
تکنیک‌های اجرایی دوتار
تکنیک‌های اجرایی این ساز در نواحی مختلف ایران یکسان نیست و در هر ناحیه بنا به ضرورت و محتوای رپرتوار و زیبایی شناسی منطقه تغییر می‌کند. در ادامه تکنیک‌های اجرایی دستهای راست و چپ دوتار در هر منطقه را خواهیم گفت.
تکنیک‌های اجرایی دوتار شرق خراسان
تکنیک‌های اجرایی دست راست: مضراب تک، تکرار سریع صدای واحد (انواع ریز)، تسلسل یکنواخت شکلهای ریتمیک و متریک.
تکنیک‌های دست چپ: ویبراسیون طولی، ویبراسیون عرضی، کندن، گلیساندو. همچنین از انگشت شست دست چپ در دوتار شرق خراسان معمولا در انگشت گذاری استفاده نمی‌شود.
- نوازنده‌ی مشهور این منطقه غلامعلی پورعطایی است.
تکنیک‌های اجرایی دوتار شمال خراسان
تکنیک‌های اجرایی دستهای راست و چپ در دوتار شمال خراسان تا حدودی مانند تکنیک‌های دوتار شرق خراسان است. در اینجا نیز مضراب‌های چپ و راست تک، تکرار‌های سریع صدای واحد و تسلسل شکلهای ریتمیک و متریک مشابه شاخص هستند. تفاوت عمده‌ی تکنیک اجرایی دست چپ در دوتار شمال خراسان استفاده از انگشت شست روی وتر بم است که باعث تفاوت صدادهی این ساز نسبت به دوتار شرق خراسان می‌شود.
- نوازنده‌ی مطرح این منطقه حاج قربان سلیمانی نام دارد.
تکنیک اجرایی دوتار منطقه‌ی ترکمنی (گلستان)
دوتار ترکمنی در مقایسه با سایر دوتار‌ها تکنیک‌های پیچیده‌تر و سازمان یافته‌تری دارد.
مهم‌ترین تکنیک‌های دست راست: شلپه، چیرتیم (درچندمرحله)، آل ساق، انواع ریز.
تکنیک‌های اجرایی دست چپ: ناغما، ویبراسیون (در انواع مختلف) و کندن.
انگشت شست دست چپ در نواختن دوتار ترکمنی نقشی تعیین کننده و پیچیده دارد.
مهم‌ترین تکنیک‌های دست راست: شلپه، چیرتیم (درچندمرحله)، آل ساق، انواع ریز.
تکنیک‌های اجرایی دست چپ: ناغما، ویبراسیون (در انواع مختلف) و کندن.
انگشت شست دست چپ در نواختن دوتار ترکمنی نقشی تعیین کننده و پیچیده دارد.
- نوازنده چیره دست این منطقه نظرعلی محجوبی است.
تکنیک‌های اجرایی دوتار منطقه‌ی کتول (گلستان)
تکنیک‌های اجرایی دستهای راست و چپ در دوتار کتول تا حد زیادی متاثر از دوتار ترکمنی و در عین حال ساده شده‌ی این تکنیک‌هاست.
- نوازنده‌ی مشهور دوتار گلستان علی اصغر اصلانی کتولی است.
تکنیک‌های اجرایی دوتار شرق مازندران
تکنیک‌های دست راست و چپ این ساز متاثر از دوتار ترکمنی و دوتار شمال خراسان است که با برخی ویژگی‌های موسیقی این منطقه سازگار شده است. از این ساز بیشتر برای همراهی کننده‌ی آواز استفاده می‌کنند تا برای تک نوازی.
- نوازنده‌ی چیره دست این منطقه رمضان شکارچیان (ارزمون) نام دارد.
موارد و نوع استفاده‌ی ساز دوتار
شرق خراسان
در این منطقه دوتار مهم‌ترین ساز در همراهی آواز‌های این منطقه است و با هیچ ساز دیگری همراهی نمی‌شود. (جز در موارد خاص با دایره) این ساز برای مجالس و محافل انس، گردهمایی‌های دوستانه، مجالس شادی و آیین ذکر خوانی و… استفاده می‌شود. تعدادی از مقام‌های این منطقه فقط به حلقه‌ی ذکر خوانی اختصاص دارند و تعدادی دیگر در مجالس مختلف اجرا می‌شوند.
شمال خراسان
نوازندگان شمال خراسان را بخشی می‌نامند. بخشی، نوازنده، خواننده، داستان گو و شاعر است. در شمال خراسان دوتار مهم‌ترین ساز همراهی کننده‌ی آواز است و با هیچ ساز دیگری همراهی نمی‌شود. همچنین مجالس عروسی و محافل و شب نشینی‌ها مهم‌ترین عرصه‌های حضور این ساز هستند. بخش مهمی از رپرتوار این ساز مربوط به داستان‌ها و روایت‌هایی است که بخشی به صورت آواز یا نقل اجرا می‌کند.
منطقه‌ی ترکمنی (گلستان)
از سازهای مهم همراهی کننده‌ی آواز در این منطقه است. به نوازندگان این ساز در این منطقه نیز باغشی یا بخشی می‌گویند. موارد کاربرد دوتار ترکمنی مانند بخش‌های شمال خراسان است. این ساز معمولا با کمانچه همراه می‌شود. یک ساز مجلسی است و برای مجالس عروسی و محافل انس و شب نشینی استفاده می‌شود. همچنین برای موسیقی درمانی که با عنوان پرخوانی یا آیین خوانی یا آیین ذکر برگزار می‌شود و در درمان بیماری سرخک، به ویژه در کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخش مهمی از رپرتوار این ساز مربوط به داستان‌ها و روایت‌هایی است که باغشی به صورت آواز یا نقل اجرا می‌کند.
منطقه‌ی کتول
دوتار از سازهای اصلی منطقه‌ی کتول در همراهی با آواز است. دوتار کتول با هیچ ساز دیگری همراهی نمی‌شود و در مجالس عروسی و شادمانی و محافل انس و شب نشینی‌ها استفاده می‌شود.
شرق مازندران
از سازهای مهم و اصلی برای همراهی آواز است. معمولا با ساز دیگری همراه نمی‌شود. برخی نوازندگان در مجالس عروسی گاه آن را با کمانچه و دایره یا تمبک می‌نوازند. مجالس عروسی و شادمانی و محافل انس و شب نشینی‌ها عرصه‌های اصلی حضور دوتار در این منطقه هستند.
در پایان دوتار نوازی زیبای بانوی ترکمنی را با هم می‌بینیم
برگرفته از: کتاب سازشناسی ایرانی از ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی
