بسم الله الرحمن الرحیم (معنی، تفسیر، ریشه و خواص)

آیه بسم الله الرحمن الرحیم (به عربی: بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ) یا آیه تسمیه آیهٔ اول سورهٔ الفاتحه قرآن است که در اول هر سوره به استثنای سورهٔ برائت (توبه) نیز تکرار شده‌ است. در این مطلب به بررسی معنی، ریشه، تفسیر و خواص و برکات بسم الله الرحمن الرحیم خواهیم پرداخت.

 

معنی بسم الله الرحمن الرحیم چیست؟

سلمان فارسی: «به نام یزدان بخشاونده»

تفسیر طبری: «به نام خدای مهربان بخشاینده» (این ترجمه با اندکی تغییر به صورت «به نام خداوند بخشنده مهربان» تا به امروز باقی مانده است.)

 

بسم الله الرحمن الرحیم به انگلیسی

In the Name of God

 

ریشه بسم الله الرحمن الرحیم چیست؟

بسم الله الرحمن الرحیم مشهور به بَسمَلَه یا تَسمِیه به معنای خواندن نام خدا و ذکر «الله» است. 

بسمله مرکب از پنج جزء است که از جنبه‌های گوناگون بررسی شده است. بسمله از یک جار و مجرور تشکیل شده و فعل یا مبتدا و خبر در آن نیست. فعل آن به صور مختلف در تقدیر گرفته شده است. اسماء به کار رفته در آیه چهار اسمند که سه اسم از آن از اسمای حسنای الهی است و یک گروه سه تایی اسمی‌را تشکیل می‌دهد.

مفردات آیه

باء

حرف جرّ «ب» را به معنای الصاق، استعانت و مصاحبت گرفته‌اند. از آنجا که قبل از حرف جرّ باید فعل یا شبه فعلی بیاید که جار و مجرور به آن تعلق گیرد، قبل از «بسم» را فعلی مقدّر، مانند أقرأُ یا أبدأُ محسوب می‌کنند.

اسم

درباره ریشه اسم دو قول عمده وجود دارد:

1. اشتقاق از ریشه سمو که جمع آن اسماء است. سمو به معنی بلندی است. 
2. اشتقاق از ریشه وسم به معنای نشانه گذاری.

الله

لفظ جلاله و مستجمع نام‌های الهی در قرآن. مقدسی درباره ریشه لفظ جلاله پنج قول ذکر کرده است. در تفسیر پرتویی از قرآن به ایجاز اینگونه گفته: فعل اله به معنای عبد، تحیر، تضرع، سکن آمده. اله نام معبود است چه حق و چه باطل. الله با حذف همزه و اضافه الف و لام نام همان معبود به حق است و الله نام جامع صفات خداوندی است. این نام مشتقات فراوان در زبانهای مختلف سامی است و ریشه آن به ادیان کهن بازمی‌گردد.

سابقه پرستش الله در میان اقوام سامی بسیار بوده و این نام برای آنان به ویژه در دو سه قرن پیش از اسلام در عربستان شناخته شده بود و حتی نام برخی اشخاص عبدالله بوده است. عرب علاوه بر خدایان متعدد، به وجود خدایی مقتدر در آسمانها که خالق است عقیده داشتند. بابلیان او را «ال» میخواندند. نَبطیان به نام «هلا» می‌شناختند. هرودت می‌گوید نبطیان خدایی را به نام «آلیلاه» می‌پرستیده‌اند. این واژه در زبان آرامی به صورت Eloi و در زبان اکدی نیز به صورت Allatu به معنای الهه قدیم عرب آمده است. قُرطُبی برگرفتن اسم لات از لفظ الله را از برخی مفسران نقل می‌کند.

رحمان و رحیم

این دو نام بارها در کنار یکدیگر آمده‌اند. دو نام مشتق از ریشه رحم، به معنای مهر و عطوفت در فارسی. هر دو از ریشه‌ای واحد اخذ شده‌اند مانند ندمان و ندیم.

 

 

تفسیر آیه بسم الله الرحمن الرحیم از کتاب ترجمه المیزان

غرض از سراسر قرآن يک امر است و آن هدايت است و اين يک امر با نام خدا آغاز شده‏ است.

مخصوصا اين تناسب از اين جهت روشن‌تر به نظر می‏‌رسد که کلام خدا با اين جمله آغاز شده و کلام، خود فعلی است از افعال و ناگزير دارای وحدتی است و وحدت کلام به وحدت معنا و مدلول آن است، پس لا جرم کلام خدا از اول تا به آخرش معنای واحدی دارد و آن معنای واحد غرضی است که به خاطر آن غرض، کلام خود را به بندگان خود القاء کرده است.

حال آن معنای واحدی که غرض از کلام خدای تعالی است چيست؟

از آيه: (قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِينٌ، يَهْدِي بِهِ اللَّهُ، از سوی خدا به سوی شما نوری و کتابی آشکار آمد، که به سوی خدا راه می‏‌نمايد) …، «سوره مائده آيه ۱۶» و آياتی ديگر، که خاصيت و نتيجه از کتاب و کلام خود را هدايت بندگان دانسته، فهميده می‌شود: که آن غرض واحد هدايت خلق است. پس در حقيقت هدايت خلق با نام خدا آغاز شده، خدايی که مرجع همه بندگان است، خدايی که رحمان است، و به همين جهت سبيل رحمتش را برای عموم بندگانش چه مؤمن و چه کافر بيان می‌کند.

آن سبيلی که خير هستی و زندگی آنان در پيمودن آن سبيل است و خدايی که رحيم است و به همين جهت سبيل رحمت خاصه‏‌اش را برای خصوص مؤمنين بيان می‌کند، آن سبيلی که سعادت آخرت آنان را تامين نموده و به ديدار پروردگارشان منتهی می‏‌شود و در جای ديگر از اين دو قسم رحمتش، يعنی رحمت عامه و خاصه‏‌اش خبر داده، فرمود:

وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ کُلَّ شَيْ‏ءٍ، فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ،

رحمتم همه چيز را فرا گرفته، و بزودی همه آن را به کسانی که تقوی پيشه کنند اختصاص می‏دهم

«سوره اعراف آيه ۱۵۶»

درباره‌ی تفسیر «بسم الله الرّحمن الرّحیم» به دو نمونه از سخنان ائمه اطهار(ع) نیز اشاره می‌کنیم:

۱. حضرت امام صادق(ع): «در ابتدای هر کار کوچک یا بزرگی بگوئید‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛‏ یعنی یاری می‌جویم بر این کار به خدایی که تنها عبادت او حق و درست است، نه عبادت غیر او، آنکه فریادرسِ فریادخواهان است و پذیرا و جوابگوی کسانی است که او را می‌خوانند. رحمان و بخشاینده است؛ چون؛ با توسعه‌ی رزق و روزی، بر ما، رحمت می‌آورد، و رحیم؛ یعنی مهربان در دین و دنیا و آخرت ما است که دین را بر ما آسان و سبک قرار داده است، و او بر ما– با جدایی ما از دشمنانش– رحمت آورد».

همچنین آن‌حضرت فرمود: «باء، بهاء و روشنی خدا، سین، سناء و رفعت خداست و میم، مجد و بزرگواری خداست و اللَّه، معبود هر چیزی است، رحمان، مهربان است به تمام خلقش، رحیم، مهربان به خصوص مؤمنان است».

۲. حضرت امام رضا(ع): «گفتن «بسم اللّه الرحمن الرحیم»؛ یعنی نشان می‌‏نهم بر خودم به نشانی از نشانه‌های خدا و این نشان، همان عبادت و بندگی است».

 

 

تفسیر عرفانی بسم الله الرحمن الرحیم

«ابن عربی» بیش از دیگران به تفصیل، به معانی باطنی بسمله پرداخته است. او بر اساس طرح خاصی که از آفرینش جهان دارد، تمامی حروف، نقطه، حرکت و سکون هر یک از حروف را در این عبارت به اجزا و عناصر عالم پیوند می‌دهد. او «بسم الله» را متضمن این معنی می‌داند که عالَم به واسطۀ «بسم الله» ظاهر شده است، زیرا اسمای الهی سبب وجود عالم‌اند و بر آن مسلط و در آن موثرند. به واسطۀ «ب» وجود ظاهر شد و نقطة زیر آن نشانه تمایز میان عابد و معبود است.

ابن عربی همزه وصل را به وجود، و سکون آن را به عدم، که همان وجود محدث است، تعبیر می‌کند و حذف آن را به سبب حرکت حرف «ب»، که عبارت از «ایجاد» است، می‌داند؛ و این «الف» محذوف را همان حقیقتی می‌داند که قائم بر وجود لایزال الهی است.

او علت ذکر «اسم» را تبرک گوینده دانسته است، و برای سه حرف «بسم» طبقاتی از عوالم را، از نظر خویش، برشمرده است. به نظر ابن عربی، ذکر آیۀ «بسم الله الرحمن الرحیم» در ابتدای هر سوره نشانۀ تقدم رحمت حق بر قهر اوست و خداوند به نوعی رحمت خویش را اعلام می‌کند، زیرا سه اسم این آیه اسمای رحمت الهی‌اند. در تفسیر عبدالرزاق کاشی (معروف به تفسیر ابن عربی) نیز حرف «ب» نشانه‌ای از عقل اول یا صادر اول دانسته شده است.

ابن عربی در تفسیر کل عبارت بسمله نیز به بحث مبسوط می‌پردازد و رحیم را در آخر آن صفت پیامبر (ص) بر می‌شمارد که عالم عقل و نفس به وجود او کامل شده است و بسم را راجع به آدم علیه‌السلام می‌داند.

همچنین در بحرالحقائق نجم الدین کبری (متوفی ۶۱۷) و اعجازالبیان فی تأویل امّالقرآن صدرالدین قونوی (متوفی ۶۷۳) شاگرد ابن عربی، تعابیر مشابهی دربارة معانی باطنی حروف بسمله می‌توان یافت. اسماعیلیه نیز هفت حرف «بسم الله» را با امامان هفتگانه و افلاک هفتگانه ارتباط داده‌اند و برای هر یک از حروف، رمزی از اوصاف خداوند قائل شده‌اند.

 

 

چرا اول همه سوره ها بسم الله الرحمن الرحیم می‌آید؟

بسم الله الرحمن الرحیم ۱۱۴ بار بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نازل شده است؛ در ۱۱۳ سوره به عنوان سرفصل آمده و از آنجا که اول سوره توبه بسم الله نازل نشده و در سوره نمل علاوه بر ابتدای سوره، در آیه «إنّه من سلیمان و إنّه بسم الله الرحمن الرحیم» نیز این جمله مبارکه آمده است مجموعاً ۱۱۴ آیه می‌شود. 

 

برخی از خواص بسم الله الرحمن الرحیم

از مولای متقیان حضرت علی (علیه‌السلام) روایت شده است: وقتی که بسم الله الرحمن الرحیم بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شد، آن حضرت فرمود: اولین بار که این آیه بر حضرت آدم نازل شد فرمود: تا زمانی که فرزندان من این آیه را قرائت کنند از عذاب (الهی) در امان خواهند بود.

جابر بن عبد الله انصاری می‌گوید: هنگامی‌که بسم الله الرحمن الرحیم نازل شد، ابر به سوی مشرق گریخت و باد آرام گرفت و دریا طوفانی شد و حیوانات گوش فرا دادند و شیطان‌ها از آسمان رانده شدند و خدای متعال به عزت و جلالش سوگند یاد کرد که بسم الله بر هر چه خوانده شد خداوند آن را با برکت گرداند.

حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فرمود: اگر کسی از شما موقع وضو نام خدا را بر زبان جاری نکند، شيطان در وضو او شرکت می‌کند و اگر انسان هنگام خوردن و آشاميدن و لباس پوشيدن ((بسم الله )) نگويد، شيطان در آن کارها شرکت می‌کند. 

ابوحمزه ثمالی می گويد: علی بن حسين عليه السلام به من فرمود:ای ثمالی ! هنگامی‌که وقت نماز برسد، شيطان می آيد و روی شانه می نشيند و می گويد: آيا نام خدا را برده ای ؟ اگر بگويد: بلی از او دور می‌شود و اگر بگويد: خير، بر شانه او می نشيند تا اين که نماز خوانده شود و مردم پراکنده گردند. ابوحمزه ثمالی می گويد: عرض کردم: آيا آنها قرآن نمی خوانند؟ آن حضرت فرمودند: چرا ولی آن چه تو فکر می‌کنی نيست .ای ثمالی ! مراد بلند گفتن ((بسم الله الرحمن الرحيم )) است که شيطان را دور می‌کند. 

از حضرت رسول صلی الله عليه و آله و سلم نقل شده: اگر انسان هنگام سوار شدن ((بسم الله )) بگويد، ملکی پشت سر او سوار می‌شود و از او محافظت می‌کند، تا زمانی که پياده شود. و اگر سوار شد و ((بسم الله )) نگفت ، شيطان پشتش سوار می‌شود و به او می گويد: آواز بخوان . اگر گفت: من آواز ندارم و نمی‌توانم بخوانم به او می گويد: مست و بی حال شو. او مست می‌شود، تا وقتی پياده شود. 

 

بسم الله الرحمن الرحیم با پس زمینه زیبا

 

---

---

---

 

سخن آخر

امیدواریم از این مطلب استفاده لازم را برده باشید. شما می‌توانید مجموعه‌ای جدید از عکس بسم الله الرحمن الرحیم زیبا و جذاب را نیز در ستاره مشاهده کنید. همچنین فراموش نکنید نظرات خود را در پایین همین مطلب درج بفرمایید.