تعویض در شطرنج چیست و چه قوانینی دارد؟

ستاره | سرویس ورزش – در این روز‌هایی که بازار دلار و یورو داغ است و عده‌ای برای خرید و برخی دیگر برای فروش آن‌ها سر و دست می‌شکنند.، زمان مناسبی است تا چشم شما را نسبت به تبادلات و تعویض‌ها باز کنیم. بر کسی پوشیده نیست که در پشت هر تبادل و داد و ستدی یک طرح خوب نهفته است. با خواندن این مقاله شما می‌آموزید کی، کجا و چگونه در شطرنج دست به تبادل و تعویض بزنید تا به آن طرح خوب دست پیدا کنید.

آنچه در ادامه خواهید خواند برگرفته از کتاب شطرنج و تجارت است که به خوبی این الگو سازی در آن مطرح شده است. این کتاب در اواسط سال ۱۳۹۸ به چاپ خواهد رسید، اما شما این فرصت را دارید که در این مقاله تا حدودی با آن آشنا شوید.  

تعویض در شطرنج چیست؟

اهمیت تعویض در شطرنج چیست؟

و البته کسی که مفهوم ماتریال، استراتژی، استراتژیک و بازی پوزیسیونی را بداند، می‌تواند سخن باتوینیک را درک کرده و به قدرت تعویض در شطرنج پی ببرید.

از ابتدای کتاب شطرنج و تجارت، عناصر بسیار مختلفی توضیح داده شده‌ که بیانگر اهمیت تعویض در شطرنج است. عناصری مانند: 

• تعویض سوار خوب و بد
• تبدیل مراکز به یک دیگر
• تعویض برای کسب زمان
• برای حذف نیروی مدافع یک خانه استراتژیک
• برای کشاندن بازی به آخر بازی و ساده سازی (تسویه)
• و سایر موارد

در ادامه سعی می‌کنیم هم طرح‌های استراتژیک بیشتری در تعویض را به شما بشناسانیم و هم یک دسته‌بندی جامع ارائه دهیم که می‌تواند برای شماکاربردی بسیار ژرف داشته باشد.

آموزه‌های آرون نیمزویچ در مورد شطرنج

علاوه به دلایلی که در بالا به آن اشاره شد، ممکن است در موارد زیر دست به تعویض در شطرنج بزنیم:

۱- برای گشودن یک خط یا قطر بدون صرف زمان

در اینجا سفید با فیل اسب را می‌زند تا هم ستون باز شود و هم زمان از دست نداده باشد؛ چون مثلا Bd5 به سیاه فرصت می‌دهد از مات جلوگیری کند.

۲- تعویض در شطرنج برای حذف مهره مدافع

• یا از یک مهره دفاع می‌کند
• یا از یک خانه‌ی استراتژیک دفاع می‌کند
• یا دارد خانه‌هایی را در اردوگاه شما کنترل می‌کند (سوار دیده بان است) 

بنابراین سوار می‌تواند یا از یک نقطه و یا از یک محوطه بزرگ دفاع نماید. در چنین وضعیتی شما باید حواستان در هنگام تعویض به “سوارهای مدافع  نقطه زن یا انفجاری (گسترده) “ باشد. هر دوی آن‌ها مدافع‌اند.

حال از نظر شما بهترین حرکت در پوزیسیون زیر چیست؟ (سفید)

 1.exd5 cxd5

۲.Re8+ Rxe8

۳.Rxe8+ Kh7

۴.Rxb8 Rxb8 5.Kxh2

بدون شک شما نیز جواب را حدس زدید. در این پوزیسیون از چندین نوع تعویض استفاده شد.

۳- پرهیز از صرف زمان برای عقب نشینی

تعویض در شطرنج کجا و چگونه صورت می‌گیرد؟

تعویض‌ها در شرایط زیر به وقوع می‌پیوندند‌:

1. زمانی که فردی مهره جلو است و می‌خواهد بازی را تسویه کند.
2. وقتی هر دو طرف خواهان یک چیز هستند.
3. نبرد بر سر ستون‌ها و قطرهای باز
4. پیاده‌های ضعیف و خانه‌های ضعیف سریعا تعویض می‌شوند.

در ادامه سعی می‌شود با همین مبانی دانش کلاسیک و مدرنی که «آرون نیمزویچ» پایه‌ی آن را گذاشت و با استفاده از دانش نوین «جندی نسیس» و با استفاده از کتاب مانورهای نوین وسط بازی آقای گولیف، هریک از این بندها و قوانین را بیشتر برای شما روشن‌تر کنیم.

اتصال دادن مراحل بازی  به یکدیگر

اگر خاطرتان باشد در درس گذشته گفتیم برای آنکه استراتژی‌ها (برتری‌ها)‌ را به هم تبدیل کنید، باید سبک بازیتان را نیز به یکدیگر تبدیل نمایید. برای مثال: اگر بازی شما بدون روح و کاملا خشک باشد، یعنی هیچ طرح استراتژیکی نباشد و یا اگر هم باشد دسترسی به آن مهیا نباشد. شما باید با استفاده از مانور دادن یا استفاده از تفکر پیشگیرانه برروی خانه‌ی استراتژیک برتری داینامیکی کسب کنید. حالا یکسری طرح برای شما به وجود می‌آید و باید با بهره‌برداری از این طرح‌ها (انجام بازی استراتژیک) برتری‌های فضا و زمان کسب کرده و بعد با قربانی دادن یا تبدیل این برتری‌ها با استفاده از  ابتکار عمل آن را به ماتریال (بازی تاکتیکی) تبدیل نمایید.

بارها و بارها جمله فوق را بخوانید و بدانید اصل شطرنج فقط و فقط برروی مثال فوق صورت می‌پذیرد.

حالا اجازه دهید این جمله باتوینیک که می‌گوید: “به نظرم فرآیند کلی بازی شطرنج اساساً بر پایه ارتباطات متقابل تبادل (تعویضی) در صحنه نبرد استوار است و موضوع مهم در این ارتباطات متقابل تعویضی، کسب برتری نسبی از نوع قوا یا پوزیسیونی است. در شطرنج هیچ موضوع دیگری وجود ندارد! در انتهای بازی نتیجه این تعویض‌ها منجر به برتری بی‌نهایت یا همان «مات» خواهد شد.” را با هم معنا کنیم.

تعویض در شطرنج تنها عامل مشترکی است که هم در بازی پوزیسیونی (جایی که به دنبال خانه‌ی استراتژیک هستیم) و هم جایی که طرح استراتژیک به وجود می‌آید، مثل تعویض فیل بد و خوب و کشاندن بازی به آخربازی (تسویه)، کاربرد خواهد داشت. 

در این قسمت ما سعی داریم به تعویض در شطرنج به عنوان یک طرح استراتژیک برای تسویه نگاه کنیم.

تعویض در شطرنج می‌تواند برقرار کننده رابطه شروع بازی با یک وسط بازی استراتژیک باشد، مانند بازی‌های گامبی که سفید یا سیاه یک پیاده را می‌،دهند به امید آنکه حریفشان از این پیاده حمایت کند و بازی بدی بدست آورد؛ امّا حریف برای اینکه به این وضعیت بد دچار نشود باید در زمان مناسب این پیاده را پس بدهد.

در واقع تعویض عاملی است بین شروع بازی و آخربازی. اگر کتاب را بخوانید، شما هم در فصل دوّم از جلد اوّل کتاب با “هدیه یونانی”  آشنا خواهید شد. در آنجا سفید حاضر بود، برتری قوایی بالایی را قربانی دهد تا اینکه سیاه را مات کند. در اینجا نیز چنین اصلی حاکم است با این تفاوت که شما در “هدیه یونانی” ماتریال می‌دادید تا ماتریال بگیرید و در اینجا ماتریال می‌دهید تا زمان و فضا بگیرید و این دو عامل در آخر بازی حتی می توانند بسیار تاثیرگذارتر از ماتریال عمل کنند.

حال توجه شما را به بازی “گامبی مورا” که توسط دو استرالیایی در شروع بازی سیسیلی در اواخر قرن ۱۹  کشف شد جلب می‌کنم تا هدف دوم برایتان ملموس‌تر شود.

 1.e4 c5

۲.d4 cxd4

۳.c3 dxc3

۴.Nxc3 Nc6

۵.Nf3 d6

۶.Bc4 Nf6

که پوزیسیون بعدی به وجود می‌آید و تنها پس از شش حرکت شما می‌توانید گسترش خوب سفید در برابر پیاده‌ای که از دست داده‌است را به خوبی ببینید.

امّا به نظر شما این جبران در برابر یک پیاده کافی است؟

بله به نظر برای سیاه هیچ نقطه ضعفی به غیر از یک زمان عقب ماندن وجود ندارد و این یعنی یک حرکت آرام از جانب سفید. مثلا قلعه رفتن در حرکت هفتم به سیاه این امکان را می‌دهد تا به راحتی این معضل خود را نیز بر طرف کند.

۷.O-O e6

هر چند سفید طرحش آوردن وزیر در e2 رخ در c1 و d1 و فیل در f4 است، امّا سیاه دیگر فرصت دفاع را یافته و می‌تواند بازی را به راحتی به تساوی و بعد به برد نیز بکشاند.

۷.e5!? dxe5

در این میان بازی خونینی راه خواهد افتاد. برای همین است که این گشایش از نظر استراتژیکی و روانشناسانه در حادترین نقطه خود قرار دارد.

۷.e5 dxe5

۸.Qxd8+ Nxd8

بی تردید وارد آخر بازی نشده‌ایم، زیرا مجموع امتیازات سوارهای طرف ضعیف‌تر از ۱۹ بوده و این یعنی هنوز شاه به مهره فعالی تبدیل نشده است (زیرا شاه در آخر بازی تبدیل به مهره فعالی می‌شود).

 9.Nb5 Rb8

۱۰.Nxe5 e6

۱۱.Nc7+ Ke7

۱۲.Be3 Nc6

۱۳.۰–0–0 Nd7

۱۴.Nxf7 Kxf7

۱۵.Bxe6+ Kg6

۱۶.Bxd7 Bxd7

۱۷.Rxd7 Ne5

۱۸.Rd5 Rc8

۱۹.Rxe5 Rxc7+

۲۰.Kb1 a6

۲۱.Rd1 Kf7

و با استفاده از زمان و فضایی که سفید جلو بود، توانست بازی را به عنوان برنده از شروع بازی به راحتی به آخر بازی برساند.

• شروع بازی به وسط بازی
• شروع بازی به آخربازی

این دو اهدافی هستند که توسط استراتژیک حادث شدند.

حال شما می‌دانید ما پیاده‌ها را در گشایش قربانی می‌دهیم تا یا در وسط بازی نقاط ضعفی برای حریف ایجاد کنیم، مانند گامبی‌های وزیر و سایر موارد؛ یا آنکه حملات سنگینی ترتیب دهیم که سریعا به آخربازی برنده برسیم که در آن فضا و زمان بهتری داریم، مثل گامبی مورا و مواردی از این دست. پس اهداف گامبی‌ها می‌تواند این دومورد باشد.

شاید شما قبلا گامبی‌ها را جزء مکتب رمانتیک می‌دانستید. اما وقتی به آمار بازی‌های روز دنیا نگاه می‌کنید، خواهید دید بیشتر بازی‌هایی که امروز توسط بازیکنان جوان بازی می‌شود، شامل گشایش‌های گامبی است.

اگر می‌خواهید منبع جامع‌تری را برای دیدن موضوع “اتصال دادن مراحل با استفاده از تعویض” مورد مطالعه قرار دهید، توصیه می‌کنم فصل اوّل کتاب آقای «نسیس» با نام تعویض‌های شطرنجی تاکتیکی را مطالعه کنید.

نکات و قوانین تعویض در شطرنج

در زمان «کاپابلانکا» شش قانون توسط وی برای رفتن به آخربازی بیان شد. ششمین قانون او می‌گوید: “قبل از رفتن به آخربازی ببینید می‌خواهید کدام سوار در آخربازی برایتان باقی بماند و آنچه نیاز ندارید باید تعویض گردد.”

زمان‌های استفاده از تعویض در شطرنج یکی از ترفندهای خوبی بوده است که اساتید بزرگ از آن بهره می‌بردند. امّا برای تعویض به چه نکاتی باید توجه داشت؟ به مثال زیر دقت کنید:

همانطور که می‌دانید، در مثال فوق خانه‌ی C4  یک پایگاه نفوذی خوب است و از طرف دیگر پیاده‌های c و a  سفید نیز پیاده‌های ضعیفی هستند. پس بعد از ورود وزیر ما سفید باید به تعویض وزیرها تن دهد وحالا رخ ما در خانه‌ی مناسبی خواهد بود.

مثال فوق کمک می‌کند تا گفته آرون نیمزویچ برای علل تعویض در شطرنج را به یاد‌آورده و آن را  برای گرفتن ستون و قطر آن تعمیم دهیم:

“برای انجام تعویض نیازی به اعمال فشار بیش از حد روی یک مهره ندارید بلکه مهره‌ای از خود که می خواهید تعویض شود را در بهترین جای استراتژیکش بگذارید”.

برای مثال در پوزیسیون گذشته ما می‌خواستیم وزیرها تعویض گردند، اما اگر وزیر در وزیر می‌کردیم، پوزیسیون سفید عالی می شد. ما با گرفتن یک مکان استراتژیک مهم باعث شدیم که سفید تن به تعویض دهد. این یک فرق شاخص بیین یک استاد بزرگ و یک نوآموز است.

از تعویض در شطرنج در جای جای بازی استفاده می‌شود. در شروع بازی زمانی که می‌خواهیم جلو جلو زمان بگیریم (همان طور که در گامبی‌ها هم دیدیم) .

در وسط بازی برای حذف مدافع یا مهاجم حریف، برای به ثمر رسیدن یک طرح استراتژیک یا رفتن بازی به سمت آخربازی و موارد دیگر.

یک مثال برای کارکرد تعویض در شطرنج

در پوزیسیون زیر نوبت حرکت با سفید است به نظر شما بهترین حرکت سفید چیست؟ و قبل از آن حتما طرح‌های استراتژیکی که تا کنون یادگرفته اید را برای این پوزیسیون به خاطر آورید؟

بدون شک فشار بی امان سیاه برروی ستون پیاده d سفید را دیده‌اید. بدون شک به پیاده‌های زیر ضرب سفید در g هم دقت کردید و گاها هم به فیل درC6 فکر کرده‌اید، امّا اگر خیلی زرنگ بوده باشید، می‌توانید طرح حمله سیاه در ستون h یا سفید در ستون h را نیز ببینید.

این بازی بین «روبینشتاین» با مهره سفید و «کانال» با مهره سیاه در سال ۱۹۲۹  بازی شد و «آرون نیمزویچ» پس از این بازی به روبینشتاین لقب شخصیت ناشناخته را داد. و امّا پاسخ روبینشتاین را ببینیم:

۱.Qf6!

دیدن این حرکت هم دید تاکتیکی و ترکیبی (محاسباتی) و هم دید استراتژیک بسیار قوی را می‌طلبد. چرا؟

شخصی که چنین حرکتی را می‌بیند از دید تاکتیکی خود می‌گوید،خب من وزیر را اینجا می‌گذارم که اگر حریف من را نزد، در عرض آخر ماتش کنم.

[۱…Qxb4 2.Kg2 Qe7 3.Rh1 Qxf6 4.gxf6]

و امّا اگر حریف وزیر مرا بزند آنگاه من با پیاده پس خواهم گرفت و

…۱ Qxf6  2.gxf6

حالا اتفاقی که حادث شده است.

پیاده‌های سفید در ستون f دو پشته شده‌اند!

• امّا در ازای آن سفید فضا گرفته است.
• سوار سنگین را تعویض کرده است.
• طرح انتقال رخ‌ها به ستون h و باز مات در عرض آخر را داراست.
• ساختار پیاده‌ای بهتری را کسب کرده است، زیرا پیاده ۶c به شدت مستعد وزیر شدن است.

امّا هنوز باید سوارها باز هم تعویض گردند.

یک جمله معروف در شطرنج وجود دارد که می‌گوید:

“برتری‌های استراتژیک در دراز مدت (آخربازی رخ‌ها) نمود می‌یابد “

و حالا این جمله را درک خواهید کرد.

Kh7

۳.Kg4 Rh8

۴.Rh1+ Kg8

۵.Rxh8+ Kxh8

۶.b5 cxb5

۷.Bxb7 Rxb7

۸.axb5 axb5

۹.d5 exd5

۱۰.Rxd5 Kh7

۱۱.Rxb5 Rb8

۱۲.f4 Kh6

۱۳.Rb1 Kh7

۱۴.Kg5 b5

۱۵.e6 fxe6

۱۶.Rh1+ Kg8

۱۷.Kxg6

و سیاه باخت را پذیرفت.

تا کنون دو قانون را یادگرفتید:

• ببینید در آخربازی کدام سوارها برایتان باید بمانند و کدام‌ها باید تعویض شوند (با استفاده از طرح‌های استراتژیک که قبلا خواندید مثلا کدام سوار خوب است و کدام بد یا پوزیسیون بسته است یا باز است).
• برای تعویض کردن به دنبال گرفتن بهترین جایگاه استراتژیکی بگردید. حریف خود به خود به دنبال تعویض برمی‌آید.

و به جرات می‌توان گفت با همین دانستن دو قانون + کلیه طرح‌های استراتژیک و مواردی که یادگرفته‌اید، تا الان می‌توانید همه تعویض‌ها را از نظر خوب یا بد بودن بسنجید.

فرم شناسی

دوست دارم در زمینه تعویض در وسط بازی و تعویض در شروع بازی کمی بیشتر صحبت کنم تا فرم شناسی شما نیز بهتر گردد.

فرم شناسی یعنی جایگیری‌های شناخته شده و گاه پر تکرار که در گذشته تحلیل شده و شما آن‌ها را می‌آموزید تا جلوی محاسبات اضافی را بگیرید. فرم شناسی با استراتژیک نیز متفاوت است زیرا در بازی استراتژیک دقت مقداری کاهش یافته اما در فرم شناسی دقت کاهش نمی‌یابد..

پس فرم شناسی سرعت و دقت را بالا می‌برد. کاری که در سه سبک بازی دیگر یعنی محاسباتی، استراتژیکی و پوزیسیونی هم زمان نداشتیم. در واقع فرم شناسی مانند یادگیری شروع بازی است. یعنی به ظاهر حفظی است امّا در پس آن محاسباتی دقیق نهفته است.

در نهایت اینکه

ما در شطرنج تنها چهار سبک بازی داریم که در جای جای بازی باید آنها را به هم تبدیل کنیم و گاهی چندتا از آن‌ها را با هم در آمیزیم. این چهار سبک عبارتند از:

• محاسباتی (تاکتیکی و ترکیبی)
• استراتژیک
• پوزیسیونی (حالت خاص استراتژیکی)
• فرم شناسی

در این مقاله تنها بخشی از کتاب به شما ارائه شد. با مطالعه کامل کتاب شطرنج و تجارت می‌توانید اطلاعات زیادی در این زمینه به دست‌آورید. 

منبع: آموزشگاه شطرنج ویچس