نویسنده: بهاره ضیایی
بروزرسانی: ۷ بهمن ۱۴۰۰
تمثیل در منطق و فلسفه و در ادبیات، معنای گسترده‌ای دارد. آنچه ما در این مطلب به آن می‌پردازیم آموزش و کاربرد آرایه ادبی تمثیل است. آموزش آرایه تمثیل در ادبیات دهم آمده و ارسال المثل و اسلوب معادله مورد بحث قرار گرفته است. اگر قصد تحقیق در مورد تمثیل دارید، در این مطلب با انواع تمثیل در ادبیات آشنا شوید.
آرایه تمثیل چیست و چه کاربردی دارد؟
آرایه تمثیل یعنی مثال آوردن و تشبیه چیزی یا حالتی به چیز و حالتی دیگر، که در این مثال آوردن عبرت و اشارتی باشد. در واقع مفهومی که قرار است بیان شود با مَثَل آوردن روشن‌تر و قابل قبول‌تر می‌شود. آرایه تمثیل در قرآن نیز به شکل‌های گوناگون آمده است. از معروف‌ترین آنها تمثیل «مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا» است؛ وصف حال کسانی که مکلف به تورات شدند، ولی حق آن را ادا نکردند، مَثَل الاغی است که کتابهایی حمل می‌کند. (و از آن هیچ نمی‌فهمد و بهره نمی‌برد)
۱) آرایه ارسال المثل
آرایه ارسال المثل که نوعی از انواع آرایه تمثیل است، یعنی آوردن یک ضرب المثل در شعر یا نثر. ساختار ارسال المثل به این شکل است که دو جمله بدون ذکر “ادات تشبیه” (کلماتی مثل چون، چو ، ….) به هم تشبیهمی شوند و مشبه به همان ضرب المثلی است که آورده می‌شود.
آرایه تمثیل در شعر حافظ
مرا به كشتی باده در افكن ای ساقی
كه گفته‌اند «نكوئی كن و در آب انداز»
در این بیت حافظ برای بیان خواسته‌اش که در مصراع اول مطرح می‌کند، تمثیلی از نوع ارسال المثل می‌آورد و از ضرب المثل «تو نیکی می‌کن و در دجله انداز» استفاده می‌کند تا سخنش تاثیرگذارتر و قابل قبول‌تر شود.
هر گَه که دل به عشق دهی خوش دمی بود
«در کار خیر حاجت هیچ استخاره نیست»
مثال: من اگر نیکم اگر بد تو برو خود را باش
«هر کسی آن درود عاقبت کار که کِشت»
۲) آرایه اسلوب معادله
اساس آرایه اسلوب معادله برگرفته از آرایه تمثیل است. وقتی شاعر موضوع و مثالش را به طور جداگانه‌ای در یک مصراع مستقل جای دهد و امکان جابه‌جایی دو مصراع بدون برهم ریختن استقلال دستوری دو مصراع وجود داشته باشد از آرایه اسلوب معادله استفاده کرده است.
اسلوب معادله شاخصۀ اصلی سبک هندی است و علاوه بر صائب و بیدل دهلوی، دیگر شاعران سبک هندی مثل طالب آملی و سلیم تهرانی نیز در به كارگیری این تکنیک ادبی، موفق عمل كرده‌اند.
مثال اسلوب معادله از صائب
(اظهار عجز پیش ستمگر زِ ابلهی است = اشک كباب موجب طغیان آتش است)
می‌توان گفت بین دو مصراع این بیت معادله‌ای برقرار است. یعنی مصرع اول برابر با مصرع دوم است و می‌توان بین آنها علامت تساوی (=) یا عبارت (همان‌طور که) گذاشت؛ دو مصراع بیت از نظر نحوی كاملاٌ مستقل هستند و از نظر معنایی با هم برابرند.
مثال اسلوب معادله از حافظ
(ز عشق ناتمام ما جمال یار مستغنی است = به آب و رنگ و خال و خط چه حاجت روی زیبا را)
مثال اسلوب معادله از سعدی
(دل من نه مرد آن است که با غمش برآید = مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی)
فرق تمثیل و اسلوب معادله
هر اسلوب معادله ای را می‌توان تمثیل دانست، اما همه تمثیل‌ها اسلوب معادله نیستند. بنابراین بین اسلوب معادله با تمثیل تفاوتی نمی‌توان قايل شد مگر نوع ارسال المثل که یکی از نواع تمثیل است. پس باید گفت فرق ارسال المثل با اسلوب معادله، که هر دو از انواع آرایه تمثیل هستند چیست؟
فرق ارسال المثل و اسلوب معادله
در ارسال المثل، همیشه یك« مَثَل» در شعر یا در نثر آورده می‌شود، به عبارت دیگر مثال آن، یک ضرب المثل است اما در اسلوب معادله که در شعر آورده می‌شود مثال، لزوما ضرب المثل نیست.
فرق تمثیل و تشبیه
آرایه تمثیل در واقع شاخه‌ای از تشبیه است و به همین دلیل به آن عنوان «تشبیه تمثیلی» هم داده‌اند. در واقع تشبیه ریشه و مادر محسوب می‌شود؛ یعنی هر تمثیلی تشبیه است اما همه تشبیه ها تمثیل نیستند.
شباهت آرایه تمثیل و تشبیه در آن است که در هر دو آرایه، بین دو چیز یا حالت مقایسه و شباهتی صورت می‌گیرد.
تفاوت تمثیل و تشبیه این است که در تشبیه، این شباهت، تخیلی است؛ مثل شبیه کردن سخنان شیرین به قند => بگشای لب که قند فراوانم آرزوست (مولوی)
اما، در تمثیل این مقایسه بر اساس استدلالی خیالی از جانب گوینده صورت می‌گیرد =>
سبک‌مغزی کز اسباب جهان بر خویش می‌بالد
چو حمالی است کز بار گران بر خویش می‌بالد
(صائب)
شاعر افتخار کردن به داشتن مادیات دنیوی را که عاریتی بیش نیست، مثال می‌زند به بار حمالی که از آنِ حمال نیست و اگر او به حمل کردن آن بنازد به خطا رفته است.
امیدواریم این آموزش آرایه تمثیل برای شما مفید بوده باشد. شما می‌توانید سوالات خود را درباره این آرایه ادبی با کارشناسان ما در میان بگذارید و منتظر پاسخ در همین صفحه باشید. پیشنهاد می‌کنیم آموزش آرایه تلمیح با انواع مثال ساده را نیز در ستاره بخوانید.
