معرفی ساز کمانچه

بروزرسانی: 9 آذر 1400

ساز کمانچه دارای دو نوع شهری و محلی است. کمانچه یک ساز زهی آرشه‌ ای است یعنی صدا از طریق کشیدن آرشه بر سیم (زه) تولید می‌شود. کمانچه را از چوب عمل آمده‌ی درختان گردو، توت و افرا می‌سازند.

ستاره | سرویس هنر – برخی از ساز‌ها علاوه بر اینکه در موسیقی ملی ایران و موسیقی دستگاهی کاربرد دارند، دارای یک نوع محلی هم هستند مثل ساز رباب یا ساز کمانچه. معمولا نوع سازی که در موسیقی دستگاهی استفاده می‌شود را نوع شهری و نوع سازی که در موسیقی نواحی استفاده می‌شود را ساز محلی می‌گویند. در این مقاله ابتدا نوع شهری کمانچه و بعد نو محلی آن را معرفی می‌کنیم.

معرفی کلی از ساز کمانچه شهری

کمانچه یک ساز زهی آرشه‌ای است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان و فلز استفاده می‌شود. طول کل ساز از پایه‌ی فلزی تا صراحی آن حدود ۷۵ سانتی متر است. برای نواختن کمانچه، نوازنده ساز را در حالت نشسته در دست چپ خود می‌گیرد و آرشه را با دست راست به صورت حرکت‌های رفت و برگشتی بر سیم‌ها می‌کشد. پایین کمانچه، زیر کاسه، یک پایه‌ی فلزی نصب می‌شود که پایه روی پا یا زمین قرار می‌گیرد. ساز کمانچه را از چوب کهنه‌ی درختان گردو، توت و افرا می‌سازند.

معرفی اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز کمانچه

کاسه‌ی طنینی

کاسه‌ی طنینی تقریبا کره‌ای شکل و تو خالی است. سطح بالایی آن باز است که روی آن پوست می‌کشند و خرک را روی آن نصب می‌کنند. سطح بیرونی کاسه را با قطعاتی از جنس صدف یا استخوان برای زیبایی تزئین می‌کنند.
بعضی از کمانچه‌های محلی پشت کاسه‌ی آن‌ها هم باز است که باعث ایجاد صدای قوی‌تری می‌شود.

پوست

پوست قسمت دهانه از پوست نازک عمل آمده‌ی چهار پایانی مثل آهو، بز و بره انتخاب می‌شود.

خرک

خرک کمانچه از جنس چوب و یا استخوان است که طول آن ۴ و ارتفاعش ۲ سانتی متر است. خرک توسط دو پایه‌ی کوچک خود روی پوست کاسه قرار می‌گیرد.

دسته

دسته‌ی ساز مانند لوله‌ای تو پر از چوب است که طول آن تقریبا ۲۵ و قطر آن ۳ سانتی متر است.

سرپنجه

سرپنجه در ابتدای طول دسته قرار گرفته و از جنس چوب است. سطح رویی آن توخالی است. چهارتا گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته است. در قسمت بالای سر پنجه صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد.

گوشی‌ها

کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم‌های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که در طرفین سر پنجه قرار گرفته است. قسمت پهن گوشی در دست نوازنده برای کوک کردن به راست و چپ می‌چرخد. قسمت باریک آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم به دور آن پیچیده می‌شود.

شیطانک

استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به اندازه‌ی عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم‌ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند و به گوشی‌ها وصل می‌شوند.

سیم گیر

قطعه‌ای کوچک از جنس چوب یا فلز است که در انتهای بدنه‌ی کاسه نصب می‌شود و یک سر سیم‌ها به آن بسته می‌شود.

پایه

میله‌ای باریک و فلزی و متحرک به طول ده سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می‌شود و انتهای آن روی پا یا زمین قرار می‌گیرد.

تعداد و جنس سیم‌ها

ساز کمانچه دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت‌های متفاوت است.

وسعت صوتی

وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به سه اکتاو است و به علت عدم وجود دستان بندی روی دسته‌ی ساز، تمام فواصل موسیقی ایرانی اعم از پرده، نیم پرده و ربع پرده روی ساز قابل اجرا است. با انگشت گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر می‌توان از اصوات استفاده کرد.
کوک سیم‌ها

بنا بر نیاز اجرای مقام‌های مختلف، کوک سیم‌ها قابل تغییر است، ولی به طور معمول کوک سیم‌ها با یکدیگر فواصل چهارم یا پنجم درست دارد.

کلید نت نویسی

برای نت نویسی کمانچه از کلید سل خط دوم حامل استفاده می‌کنند و یک پرده بالاتر از ساز‌های مضرابی نت نویسی می‌شود. در مقالات زیر می توانید با تعریف کلید و نت در موسیقی آشنا شوید:

آرشه‌ی ساز

آرشه یا کمانه یا کمان میله‌ای است چوبی که کمی هم منحنی بوده و دسته‌ای از موی دم اسب به دو سر آن وصل شده است. موی‌های آرشه کشیده و محکم نیست و هنگام نوازندگی با انگشت‌های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می‌رسد. برای ایجاد صدای مناسب در تماس مو‌ها با سیم‌ها از صمغی به نام کلیفون استفاده می‌شود.

نوع و نحوه‌ی آرشه کشی نقش مهمی در کیفیت صدا دهی ساز دارد و با شل و سفت کردن مو‌های آرشه توسط انگشت‌های دست راست، حالت‌های دلخواه را می‌توان ایجاد کرد.

معرفی ساز کمانچه‌های محلی

کمانچه‌های محلی نیز جزو ساز‌های زهی آرشه‌ای قرار می‌گیرند.

این ساز در مناطقی مثل شمال خراسان، گلستان (مناطق ترکمن نشین و کتول)، شرق مازندران، دامغان، طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی، کرمانشاهان، لرستان، چهارمحال بختیاری و فارس متداول است. کمانچه‌های محلی را با نام‌هایی مثل کمانچا، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال هم معرفی می‌کنند.

ویژگی‌های ظاهری کمانچه‌های محلی

تفاوتی که کمانچه‌های محلی با نوع شهری دارد به شکل و ساختمان کاسه‌ی طنینی بر می‌گردد به طوری که در دو نوع کاسه‌های پشت باز و کاسه‌های پشت بسته وجود دارد.

کاسه‌های پشت باز: شامل کمانچه‌های متداول در لرستان، کرمانشاهان، چهارمحال و بختیاری، منطقه‌ی کتول، دامغان می‌شود؛ که این نوع ساز دارای صدای شفاف‌تر و شدید‌تر و تیز‌تر است.

کاسه‌های پشت بسته: شامل کمانچه‌های متداول در شمال خراسان، منطقه‌ی ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و فارس است. صدای این نوع ساز در مقایسه با کمانچه‌های پشت باز گرفته‌تر، نرم‌تر و تو دماغی‌تر است. کمانچه‌های پشت بسته خود به سه دسته تقسیم می‌شوند:

پشت کاسه‌ی گنبدی شکل
پشت کاسه‌ی کروی
پشت کاسه‌ی تخت

کوک کمانچه‌های محلی

کمانچه‌های متداول در نواحی ایران دارای کوک‌های متفاوتی هستند. مهم‌ترین موارد استفاده از کمانچه در نواحی ایران مجالس عروسی و شادمانی و محافل انس است. گا‌ها ساز تمبک کمانچه را همراهی می‌کند. در پایان برای آشنایی بیشتر با صدای این ساز قطعه‌ای با ساز کمانچه را با هم گوش می‌کنیم.

معرفی ساز کمانچه

معرفی کلی از ساز کمانچه شهری