چپ کوک و راست کوک به چه معناست؟

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – همان طور که می‌دانیم اصوات موسیقی به دو دسته‌ی زیر و بم تقسیم می‌شوند. بعضی از اصوات کاملا بم هستند بعضی دیگر زیر هستند و برخی صدا‌ها حالتی بینابین دارند. تقسیمات صدایی در موسیقی بر اساس بم و زیر بودن، اصطلاحات مخصوص به خود را دارند. در ادامه با مبحث تقسیمات صدایی و اصطلاحات آن آشنا شده تا متوجه کاربرد اصطلاح چپ کوک و راست کوک در موسیقی شویم.

تقسیمات صدای انسان

۱. سوپرانو: صدای زیر زنانه و خردسالان را سوپرانو می‌گویند. به عبارت دیگر زیرترین و پرکاربرد‌ترین صدا در موسیقی آوازی است. دامنه‌ی صوتی محدوده‌ی سوپرانو از نت دو زیر خط اول حامل، تا نت دو بالای پنج خط حامل را شامل می‌شود.

۲. متسوسوپرانو: صدای متوسط زنانه را متسو سوپرانو می‌گویند. کمی بم‌تر از سوپرانو است. دامنه‌ی صوتی بخش متسو سوپرانو از لا زیر خط اول حامل، تا لا بالای خط پنجم حامل را شامل می‌شود. برای نمونه‌ی این جنس صدا می‌توان به صدای قمر و روح انگیز از زنان و صدای ابوالحسن خان اقبال آذر از مردان اشاره کرد.

۳. آلتو یا کنترآلتو (contr alto): صدای بم زنانه را کنترآلتو می‌گویند. به عبارت دیگر بم‌ترین صدا در خانم‌ها را آلتو می‌گویند. دامنه‌ی صوتی بخش آلتو از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل را شامل می‌شود. خوب است که بدانیم بیشتر خانم‌های آواز خوان ایرانی صدایی از نوع آلتو دارند مثل صدای بانوان مرضیه و دلکش.

۴. تنور: صدای زیر مردانه را تنور می‌گویند. دامنه‌ی صوتی بخش تنور از نت دو زیر خط اول تا نت دو بالای خط پنجم حامل را شامل می‌شود. ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم‌تر از صدای سوپرانو است. برای نمونه‌ی این جنس صدا می‌توان گفت که اکثر آواز خوانان مرد ایرانی مثل استاد تاج اصفهانی و استاد محمدرضا شجریان دارای صدای تنور هستند.

۵. باریتون: صدای متوسط مردانه را باریتون می‌گویند. دامنه‌ی صوتی بخش باریتون از نت لا زیر خط اول حامل تا نت لا بالای خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم‌تر از صدای متسو سوپرانو است.

۶. باس: صدای بم مردانه را باس می‌گویند. به عبارتی بم‌ترین صداست. دامنه‌ی صوتی بخش باس از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم‌تر از بخش آلتو است. صدای استاد محمد نوری در این محدوده است.

شش مورد بالا تقسیمات صدایی در موسیقی به صورت جزئی را نشان می‌دهد. ولی به طور کلی صدای موسیقی ایرانی را می‌توان به دو بخش کلی چپ و راست تقسیم کرد.

اصطلاح چپ را به صدا‌هایی در محدوده‌ی فرکانس خانم‌ها و کودکان نسبت می‌دهند و اصطلاح راست را به صدا‌های در محدوده‌ی فرکانس آقایان نسبت می‌دهند. به عبارت دیگر صدا‌های زیر را چپ و صدا‌های بم را راست می‌نامند. ولی این نسبت نامگذاری ثابت و همیشگی نیست و استثنا هم دارد. مثلا بعضی آقایان می‌توانند صدایی در محدوده‌ی فرکانس چپ داشته باشند مثل صدای زنده یاد استاد ایرج بسطامی که با صدای چپ تناسب بیشتری داشت.

و اما چپ کوک و راست کوک به چه معناست!

دلیل نام گذاری چپ و راست

• برخی می‌گویند این نامگذاری از ساز تار و سه تار آمده است. به طوری که اگر نوازنده ساز را در دست بگیرد، سیم‌های بم ساز در طرف راست و سیم‌های زیر ساز در طرف چپ نوازنده قرار می‌گیرد. به همین دلیل صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست می‌گویند.
• برخی دیگر دلیل نامگذاری را از نحوه‌ی کوک کردن ساز توجیه می‌کنند، به طوری اگر هنگام کوک کردن گوشی ساز را به سمت چپ بچرخانیم صدا زیر می‌شود و اگر به سمت راست بچرخانیم صدا بم می‌شود. به همین دلیل صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست می‌گویند.

نحوه‌ی ورود و خروج از صدای چپ به راست یا برعکس

• اگر از هر نت مبدأ راست با محاسبه خود نت مبدأ، ۵ نت بالاتر یا ۴ نت پایین‌تر برویم، مایه به دست آمده مایه‌ای چپ خواهد بود.
• اگر از هر نت مبدأ چپ با محاسبه خود نت مبدأ، ۴ نت بالاتر یا ۵ نت پایین‌تر برویم، مایه به دست آمده مایه‌ای راست خواهد بود.

در پایان قابل ذکر است که اصطلاح چپ کوک و راست کوک بیشتر مربوط به موسیقی سنتی ایران و آواز بوده و به کار بردنش برای سبک‌های دیگر موسیقی و خوانندگی زیاد صحیح نیست.