معرفی ساز سه تار

بروزرسانی: 9 آذر 1400

ساز سه تار از ساز‌های زهی مضراب (زخمه‌ای) مقید است. منظور از زهی مضرابی این است که سیم‌ها (زه) با مضراب یا زخمه به ارتعاش در می‌آیند و منظور از مقید بودن این است که برای ساخت نت‌ها باید انگشت گذاری انجام شود.

ستاره | سرویس هنر – به طور کلی ساز‌های موسیقی ایران به دو دسته‌ی ساز‌های موسیقی دستگاهی و ساز‌های موسیقی نواحی تقسیم می‌شوند. سه تار یکی از ساز‌های موسیقی دستگاهی ایران به شمار می‌آید که در ادامه بیشتر با این ساز و اجزای آن آشنا می‌شویم.

معرفی ساز سه تار

سه تار یک ساز زهی مضرابی (زخمه‌ای) مقید است که در ساخت آن از چوب فلز، زه و یا نخ نایلون استفاده می‌شود. سه تار را از خانواده‌ی ساز تنبور هم معرفی می‌کنند، ولی امروزه این ساز به ساز تار نزدیک‌تر است به گونه‌ای که نوازندگان ساز تار با سه تار هم آشنایی دارند.

برای نواختن ساز سه تار آن را به صورت افقی روی ران پا می‌گذارند به طوری که دسته‌ی آن طرف چپ نوازنده باشد و نوازنده سر انگشت‌های دست چپ را در طول دسته روی دستان‌ها حرکت می‌دهد و با ناخن انگشت سبابه‌ی دست راست به سیم‌ها زخمه می‌زند. سه تار را به علت کوچک بودن و سبکی اش به صورت ایستاده هم می‌توان نواخت.

اجزای تشکیل دهنده‌ی سه تار

کاسه‌ی طنینی

یک کاسه‌ی گلابی شکل از جنس چوب است که روی دهانه‌ی آن را نیز با چوب می‌پوشانند. کاسه را گاه به صورت یک تکه و گاه جدا جدا می‌سازند و برای زیباتر شدن آن گاهی طرح‌هایی با صدف یا استخوان روی آن نصب می‌کنند.

صفحه‌ی رو

صفحه‌ی رویی ساز سه تار از جنس چوب است و به منظور خروج صدا از کاسه‌ی طنینی سوراخ‌هایی روی آن نصب می‌کنند.

خرک

یک تکه چوب به طول تقریبی ۴ سانتی متر و ارتفاع تقریبی ۷ میلی متر است که توسط سطح صاف زیرینش بر روی صفحه قرار می‌گیرد. روی خرک شیار‌های کم عمقی ایجاد می‌کنند که سیم‌ها از روی آن‌ها عبور می‌کنند و از هم جدا نگه داشته می‌شوند.

دسته

ساز سه تار دارای دسته‌ی باریکی (نسبت به کاسه) بوده که یک لوله‌ی تو پر به قطر تقریبی دو و نیم و طول ۴۵ تا ۵۰ سانتی متر است. روی دسته که انگشت گذاری می‌شود مسطح و پشت آن حالت نیم دایره دارد. روی دسته دستان‌ها نصب شده‌اند. دسته‌ی ساز از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سر پنجه متصل است. دسته را نیز مانند کاسه برای زیبایی با اشکالی از استخوان تزیین می‌کنند.

سرپنجه

سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی دو به دو در طرفین آن قرار گرفته‌اند. گاه سرپنجه را به طرف بیرون خالی می‌کنند و سیم‌هایش مانند ساز تار می‌بندند. گاهی سرپنجه را در ادامه‌ی دسته توپر می‌سازند که در این صورت سیم‌ها به طرف بیروت سرپنجه به دور گوشی‌ها بسته می‌شوند.

گوشی‌ها

گوشی‌ها را از جنس چوب به صورت میخ سر پهن می‌سازند. قسمت سر پهن که برای کوک کردن ساز توسط نوازنده است بیرون از سرپنجه بوده و قسمت باریک آن درون سرپنجه فرو می‌رود.

شیطانک

قطعه چوب باریک و کم ارتفاع به اندازه‌ی عرض دسته و ارتفاع ۴ میلی متر است که دارای شیار‌های کم عمقی است و بین دسته و سر پنجه قرار می‌گیرد و سیم‌ها هریک از درون یکی از این شیار‌ها عبور کرده و به طرف گوشی می‌روند.

دستان‌ها

دستان بندی سه تار مانند تار است و جنس دستان‌ها از زه یا نخ نایلون است. سه تار معمولا دارای ۲۸ دستان است که در گروه‌های چهارتایی و سه تایی بسته می‌شوند.

سیم گیر

در انتهای بدنه‌ی کاسه قطعه‌ای کوچک از جنس چوب و گاه استخوان نصب می‌شود و گره سیم‌ها به شیار‌های روی آن می‌افتند.

تعداد و جنس سیم‌ها

سه تار دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت‌های مختلف است. می‌گویند سیم چهارم را (سیم بم) درویشی سه تار نواز به نام مشتاق علی شاه به آن اضافه کرده است، به همین خاطر نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می‌شناسند. قطر سیم‌های اول و دوم ۰/۲ سیم زرد ۰/۲۲ و سیم بم ۰/۳۸یا ۰/۳۶ است.

وسعت صوتی

وسعت صوتی معمول این ساز نزدیک به سه اکتاو است.

کوک سیم‌ها

کوک سیم‌های ساز سه تار برای نواختن مقام‌های موسیقی ملی می‌تواند متغیر باشد. مخصوصا سیم‌های سوم و چهارم.

کلید نت نویسی

نت‌ نویسی این ساز با کلید سل خط دوم انجام می‌شود.

مضراب

سه تار را با ناخن انگشت سبابه‌ی دست راست می‌نوازند. گاه از ناخن مصنوعی استفاده می‌کنند.

نام برخی از نوازندگان مشهور سه تار

میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، نور علی برومند، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان، مجید درخشانی، کیوان ساکت، حمید متبسم و مسعود شعاری از جمله نوازندگان معروف ساز سه تار هستند.

در پایان سه تار نوازی استاد محمد رضا لطفی را با هم گوش می‌کنیم:

معرفی ساز سه تار

معرفی ساز سه تار