ساز رباب؛ معرفی، ویژگی‌ها، انواع و اجزای تشکیل دهنده

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – رباب از ساز‌های زهی مضرابی مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست، زه یا نخ نایلون به کار می‌روند. در خوزستان رواج دارد و کولی‌های عرب‌زبان خوزستان به آن ربابه هم می‌گویند. ساز رباب در دو نوع ملی و محلی وجود دارد و از ربابی که با عنوان ساز ملی معرفی می‌شود برای موسیقی دستگاهی ایران و از رباب‌های محلی برای موسیقی فولک و محلی استفاده می‌شود. این ساز یکی از قدیمی‌ترین ساز‌های نواحی ایران است که رد آن در ادبیات، حجاری‌ها و حکاکی بر روی ظروف از قدیم دیده شده است. قدمت رباب را در اشعار هم می‌توان مشاهده کرد.

رباب و چنگ به بانگ بلند می‌گویند

که هوش و گوش به پیغام اهل راز کنید

(حافظ)

 

من دوش به کاسه رباب سحری

می‌نالیدم ترانه کاسه گری

(مولوی)

 

ربابی که امروزه در گروه نوازی شهر‌ها متداول است سازی است که غالبا از چوب گردو یا توت و چوب‌های سخت دیگر ساخته می‌شود و اجزای اصلی آن عبارت‌اند از کاسه، سینه، دسته، سرپنجه و برخی اجزای کوچک‌تر. تمام قسمت‌های ساز رباب معمولا از چوب یک تکه ساخته می‌شود.
ساختار و نوع استفاده‌ی این ساز در طی گذر زمان دچار تغییراتی شده است. رباب را هم می‌توان به صورت عمودی در دست گرفت و با آرشه نواخت (مثل کمانچه) و هم مانند تار و سه تار با زخمه زدن به سیم‌ها. در بیشتر گروه نوازی‌ها آن را به صورت افقی روی زانو می‌گذارند و با مضراب مثل عود و تار می‌نوازند. مضرابی که با آن رباب را می‌نوازند ناخنک یا شهباز می‌نامند. 
این ساز در شرق و جنوب شرق ایران رواج داشته است. پررنگ شدن نقش ساز رباب در موسیقی ایرانی به دلیل داشتن صدای بم و کمبود صدای بم در ساز‌های ایرانی، است.

از سازندگان به نام این ساز می‌توان به استاد حسین قلمی اشاره کرد.

 

 

قسمت کاسه‌ی طنینی از دو بخش کاسه و سینه تشکیل شده است. یکی از کاسه‌ها تو خالی وبزرگ‌تر است و بر دهانه‌ی آن پوست می‌کشند و خرک را روی پوست نصب می‌کنند. فرو رفتگی کناره‌های کسه‌ها باعث می‌شود که قسمت پایین رباب دو قسمتی به نظر آید.

جعبه‌ای توخالی و شبیه مثلث به طولی تقریبا اندازه‌ی کاسه‌ی ساز است که سطح آن را با صفحه‌ای چوبی می‌پوشانند. رباب‌ها در دو نوع شهری و محلی ساخته می‌شوند که تفاوت آن‌ها در گوشی‌های کوچک سطح جانبی است. در نوع شهری وتر‌های واخوان استفاده نمی‌شود و گوشی‌های کوچک سطح جانبی تزئینی به نظر می‌رسند.

 

 

در ادامه‌ی چوب سینه یک دسته‌ی کوتاه به سر پنجه متصل می‌شود. روی دسته‌ی رباب چهار دستان می‌بندند.

سر پنجه محل قرار گرفتن یک سر سیم‌های اصلی و گوشی‌ها است. در هر طرف سر پنجه سه گوشی نصب می‌شود. گاهی اوقات در انتهای سر پنجه تزئیناتی به کار می‌رود که به آن صراحی می‌گویند.

پوستی که روی کاسه‌ی ساز رباب می‌کشند نسبت به ساز‌های دیگر کلفت‌تر و ضخیم‌تر است، زیرا این ساز دارای سیم‌های ضخیم و زیاد است و فشار زیادی به پوست وارد می‌کند.

 

خرک، قطعه چوب یا استخوان کوچکی با طول ۶ سانتی متر و جنس شاخ است که توسط دو پایه‌ی کوچک روی پوست نصب می‌شود؛ و سیم‌ها از روی شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند.

رباب دارای دو گروه گوشی است:
گروه گوشی‌های مربوط به سیم‌های اصلی در قسمت سر پنجه

گروه گوشی‌های مربوط به سیم‌های فرعی بر روی کاسه

معمولا چهار دستان از جنس زه یا نخ نایلون بر روی دسته‌ی رباب بسته می‌شود.

بین دسته و سر پنجه یک قطعه استخوان باریک و کم ارتفاع به اندازه‌ی عرض دسته قرار می‌گیرد و سیم‌ها برای بسته شدن به گوشی‌ها از شیار‌های کم عمق آن عبور می‌کنند.

 

قطعه فلزی کوچکی از جنس برنج در انتهای بدنه‌ی کاسه نصب می‌شود و گروه سیم‌ها به آن بسته می‌شود.

 

ساز رباب دارای ۶ وتر اصلی است که دو به دو با هم همصدا کوک می‌شوند. جنس آن‌ها از زه (روده‌ی تابیده) یا نخ ابریشم تابیده بوده است، اما امروزه از وتر‌های گیتار استفاده می‌کنند تا صدادهی بهتری داشته باشد. سیم‌های اول و دوم نایلون و بدون روکش، وتر‌های سوم و چهارم فلزی روکش دار و وتر‌های پنجم و ششم با ضخامت بیشتری فلز روکش دار هستند.

وسعت معمول صدای رباب حدود یک اکتاو و نیم است.

نت‌ها با کلید سل خط دوم نت نویسی می‌شوند. ولی چون صدا دهی حقیقی یک اکتاو بم‌تر است بهتر است که از کلید فا خط چهارم استفاده شود.

مضراب آن از شاهپر پرندگان بزرگ و یا نایلون نرم است.

 

این ساز امروزه فقط در شمال بلوچستان، سیستان، افغانستان و تا حدودی پاکستان و تاجیکستان رواج دارد. از ساز‌های زهی مضرابی مقید و دارای صدایی بم است. در تکنوازی‌ها و گروه نوازی‌ها استفاده می‌شود و در همنوازی‌ها یک تا دو رباب همراه با دیگر ساز‌های بلوچی حضور دارند. از این ساز در آیین موسیقی در ماننی گواتی، محافل ذکر درویشان،مجالس عروسی و … استفاده می‌شود.

 

نوع خاصی از رباب است که در محافل ذکر درویشان در سراوان بلوچستان استفاده می‌شود. همچنین همراهی کننده‌ی تک خوان در اجرای غزل خوانی و ذکر‌ها است. از خانواده‌ی ساز‌های زهی مضرابی مقید است.

 

 

 

در پایان تکنوازی ساز رباب را با هم می‌شنویم:

همچنین اگر سوال یا نظری در مورد سازها و موسیقی ایرانی دارید آن را در قسمت ارسال نظر با ما در میان بگذارید.