شرایط ارتداد چیست و چه حکمی دارد؟

ستاره | سرویس مذهبی – ارتداد چیست؟ ارتداد از واژه “رد” گرفته شده و به معنی بازگشت است. در فرهنگ دینی بازگشت از دین یا یکی از احکام ضروری دین “ارتداد” نامیده می شود. قصد داریم با نگاهی جامع این حکم دینی را از نگاه “فقه سنتی” بررسی کنیم.

مفهوم شناسی

مفهوم ارتداد چیست؟ ارتداد را به معنای بازگشت و رویگردانی از اسلام و پذیرش کفر دانسته‌اند و به مسلمانی که از آیین اسلام خارج شده «مرتدّ»گفته می‌شود.
این واژه ریشۀ قرآنی دارد و در فقه، بحث ارتداد در باب حدود می‌آید که از آن به مناسبت در باب‌هایی مانند طهارت، صلاة، زکات، صوم، حج، تجارت، نکاح و ارث سخن گفته‌اند. برخی نیز در باب مستقلی تحت عنوان «کتاب مرتد» از آن بحث کرده‌اند.

اقسام مرتد

مرتد دو گونه است: مرتد فطری و مرتد ملی؛ که هر یک احکام مختص به خود را دارد.

1. مرتد فطری: به کسی که یکی از والدینش درحال انعقاد نطفه او مسلمان باشد و او بعد از بلوغ، اسلام را پذیرفته باشد و سپس از اسلام خارج شود مرتد فطری گفته می‌شود. برخی فقیهان، اظهار اسلام پس از بلوغ را معتبر نمی‌دانند و صرف اینکه شخص از پدر یا مادر مسلمان زاده شده باشد، او را مسلملن می‌دانند.
2. مرتد ملّی: به کسی که پدر و مادرش در حال انعقاد نطفه او کافر باشند و بعد از بلوغش اظهار کفر نماید و پس از آن، اسلام بیاورد، سپس دوباره از اسلام برگردد و اظهار کفر نماید مرتد ملی می‌گویند.

اسباب ارتداد چیست؟

در فقه سنتی ارتداد اسبابی دارد که بدین شرح است:

• انکار خداوند
• انکار توحید
• انکار رسالت پیامبر (ص)
• تکذیب پیامبر (ص)
• انکار ضروری دین از روی اعتقاد
• دشمنی یا تمسخر و همچنین کارهایی که نشان دهنده استهزاء، اهانت به دین و رویگردانی از آن است؛ مانند پاره کردن و یا انداختن قرآن در جای آلوده و کثیف، اهانت به کعبه و تعظیم در برابر بت و امثال آن.

هرکس حداقل یکی از موارد بالا را انجام دهد از نگاه فقه سنتی شامل ارتداد شده و حکم مرتد بر او جاری خواهد شد.

معنای ضروری دین

در مورد ضروری دین دو نظر وجود دارد، برخی آن را به مواردی مانند وجوب نماز، روزه، حج و مانند آن منحصر کرده‌اند و برخی دیگر، قلمرو آن را گسترش داده‌اند. به عقیده گروه دوم، مراد از ضروری دین، چیزی است که انکارکننده به ثبوت آن در دین یقین داشته باشد؛ هر چند این امر نزد همگان به ثبوت نرسیده باشد.
بنابر قول مشهور، انکار ضروری مذهب مانند انکار امامان شیعه (علیهم السّلام) یا امامت یکی از آنان، موجب ارتداد نمی‌شود. هرچند به عقیده برخی فقها، اگر فرد شیعی منکر ضروری مذهب خویش شود، مرتدّ می‌شود.
البته اگر احتمال داده شود شخصِ منکِر، از ضروری بودن آن حکم اطلاع نداشته، نمی‌توان درباره او حکم به ارتداد کرد؛ مانند اینکه محل زندگی آن فرد از سرزمین‌های اسلامی دور باشد و بی‌اطلاعی او از ضروری بودنش منطقی و معقول باشد.

شرایط ارتداد چیست؟

شرايط عمومی تکليف

اين شرايط عبارتند از: عقل، بلوغ، قصد و اختيار؛ بنابراين کلمات کفرآميز از شخص ديوانه، غير بالغ، غافل، کسی که در خواب است، شخصی که اشتباه کرده، بيهوش و مکُرهَ و از روی تقيه، موجب ارتداد نمی‌شود. البته کسی که ادعا می‌کند در ارتداد (و بیان آن) اکراه داشته، ادعايش در صورتی پذيرفته می‌شود که برايش شواهدی داشته باشد.

شرايط اختصاصی ارتداد

۱. ارتداد این شخص به جهت تحقیق  و ناشی از شبهه علمی نباشد.
۲. شخص مرتد، باید ارتداد خود را علنی کند تا جرم او جنبه اجتماعی پیدا کند.
۳. او باید نسبت به ضروری بودن مسئله‌ای که انکار می‌کند یقین داشته باشد.
۴. ارتداد به وسیله کلام و با الفاظ یا انجام کار‌هایی که به وضوح نشان دهنده توهین باشد، محقق می‌شود؛ بنابراین نماز نخواندن موجب ارتداد نمی‌شود، یا حتی اگر بگوید نماز نمی‌خوانم ولی منکر ضروری بودن نماز نباشد، مرتد محسوب نمی‌شود.

راه های اثبات ارتداد چیست؟

ارتداد به دو صورت ثابت می‌شود:

1. اقرار خود فرد به ارتداد
2.  بينه، شواهد، رفتار يا گفتاری که بيانگر ارتداد باشد.

در قانون مجازات اسلامی کیفر ارتداد چیست؟

در فقه سنتی شیعه حکم شرعی مرتد فطری اگر مرد باشد چه توبه کند و یا در ارتدادش باقی بماند قتل، ولی اگر زن باشد حبس ابد است. زن مرتد را در هنگام نماز شلاق می‌زنند و او را از نظر معیشت در تنگنا قرار می‌دهند و اگر توبه کرد توبه‌اش قبول و از زندان آزاد می‌شود.

• حکم شرعی مرتد ملی این است که تا ۳ روز به او مهلت می‌دهند تا توبه کند و به اسلام برگردد در غیر این صورت او را به قتل می‌رسانند. طبق نظر بعضی از علما از مرتد ملی خواسته می‌شود تا توبه کند و در صورت امتناع کشته خواهد شد. البته احتیاط آن است که سه مرتبه از او بخواهند و چنانچه توبه نکرد در مرتبه چهارم کشته می‌شود.
• در فقه اهل سنت همه انواع مرتد ابتدا دعوت به توبه می‌شود؛ اگر توبه کرد آزاد می‌شود و در غیر این صورت کشته می‌شود.
• ارتداد در سایر ادیان الهی نیز جرم و گناه محسوب می‌شود.

سایر احکام ارتداد چیست؟

سایر احکام ارتداد از این قرار است:

• توبۀ مرتدّ: در مورد قبول توبه مرتد، تفاوت وجود دارد. توبۀ مرتدّ ملّی، چه زن باشد و چه مرد، و نیز مرتد فطری زن، پذیرفته می‌شود. قبول توبه مرد فطری مورد اختلاف است، قول عدم قبول توبۀ وی به مشهور نسبت داده شده است.
• نجاست و طهارت مرتدّ: ارتداد موجب نجاست مرتدّ می‌شود. البته مرتدی که توبه کرده و بازگشت به اسلام می‌نماید (در مورد مرتد مرد ملی، زن مرتد ملی و فطری و مرد مرتد فطری بنابر دیدگاهی که توبه اش پذیرفته می‌شود) با توبه پاک می‌شود.
• عبادت های مرتدّ: شخص مرتد پس از آنکه توبه کرد، لازم است عبادت‌هایی که در دوران ارتدادش انجام نداده را قضا کند. البته در جزئیات و موارد قضا کردن عبادات مرتد میان فق‌ها اختاف نظر وجود دارد.
• ازدواج مرتدّ: ارتباط بین ارتداد و ازدواج شخص مرتد از دو جهت قابل طرح است: 

1. ازدواجی که قبل از ارتداد صورت گرفته است.
2.  ازدواج پس از ارتداد. 

۱. ازدواج موجود: در این مورد فقها بین حالتی که صرفا عقد ازدواج خوانده شده است و حالتی که نزدیکی نیز روی داده باشد، فرق می‌گذراند. بدین صورت که: 

۲. ازدواج جدید: ازدواج شخص مرتد با یک مسلمان جایز نیست. البته ازدواج برای مرتد ملی و نیز فطری بنابر دیدگاه قبول توبه مرتد فطری پس از توبه و بازگشت به اسلام جایز است.
فرزند مرتدّ: فرزندی که پیش از ارتداد پدر و مادر یا یکی از آنان به دنیا آمده یا نطفه اش منعقد شده باشد، در حکم مسلمان است و احکام مسلمانان را دارد. این شخص چنانکه پس از رسیدن به بلوغ، اسلام را نپذیرفت، در ملی بودن یا فطری بودن ارتدادش اختلاف نظر است.

فلسفه حکم ارتداد چیست ؟

در مورد فلسفه حکم ارتداد در دین اسلام، چندین عامل ذکر شده است. لازم به ذکر است تمامی این دلایل طبق نظر فقه و فقهای سنتی است؛ فقیهان نواندیش و روشنفکران دینی نظری متفاوت اتخاذ کرده‌اند که در مطلب زیر به آن اشاره شده است

برخی از این حکمت ها عبارتند از:

• بازداشتن دینداران از انتخاب ناآگاهانه و کورکورانه: در کنار آسان گیری دین اسلام در انتخاب دین و دعوت به انتخاب آگاهانه، با تشریع حکم ارتداد، به همگان هشدار می دهد در صورتی که این دین را انتخاب کردید، دیگر نمی توانید از آن بازگردید. این سختگیری باعث می شود تا مردم، دین را امری ساده و تشریفاتی ندانند و در پذیرش و انتخاب آن نهایت دقت را اعمال کنند.
• جلوگیری ازتحقیر دین و تضعیف عقاید دینی در جامعه اسلامی: براساس بیان قرآن، گروهی ازاهل کتاب برای ایجاد تزلزل در عقاید مسلمانان و در نتیجه تضعیف پایه های نظام اسامی، به هم کیشان خود سفارش می کردند که مسلمان شوند و پس ازمدتی از اسلام دست بردارند تا به این وسیله مسلمانان را از دینشان بازگردانند. در این صورت، مسلما وضع و جعل احکام مرتد دشمنان اسلام را در تحقق این هدف ناکام می گذارد.
• مصلحت شخصی مرتد و جامعه: انسان مرتد که از دین جدا شده و با دین خدا دشمنی می وروزد، چه بسا اعمال و افکارش باعث گمراهی دیگر افراد جامعه شود. بنابراین اجرای حکم ارتداد، باعث ایمنی جامعه از آسیب اعتقادی از جانب او می شود.

جمع بندی

ارتداد به معنای بازگشت از اسلام و پذیرش کفر است. در نگاه سنتی مُرتَد را به دو نوع مرتد مِلّی و مرتد فِطری تقسیم کرده اند که هر کدام احکام شرعی مخصوص خود را دارند. بنابر رأی مشهور فقها، مرتد فطری در صورت احراز ارتدادش کشته می شود و همسرش از او جدا می شود؛ ولی به مرتد ملی، سه روز فرصت توبه و بازگشت به دین داده می شود. مرتد اگر زن باشد، چه ملی و چه فطری تا زمانی که توبه نکند، زندانی می شود.