نویسنده: سامان کهنه پوشی
بروزرسانی: 20 فروردین 1401
ستاره | سرویس علوم – کرم‌های خاکی کرم‌هایی استوانه‌ای و حلقه‌ای از نژاد آنلیدا هستند که زیستگاه آن‌ها خاک است و از مواد ارگانیک زنده و مرده تغذیه می‌کنند. تاکنون بیش از ۲۰۰۰ گونه کرم خاکی شناسایی شده است که در این میان ۳۰۰ گونه آن در مناطق آفریقای جنوبی ثبت گردیده‌اند. در ادامه با نقش کرم خاکی در حاصلخیزی خاک و کاربرد آن برای تولید کود آشنا می‌شوید.
بر حسب تفاوت گونه‌های آن، اندازه یک کرم خاکی بالغ می‌تواند بین ۱۰ میلی‌متر تا ۳ متر باشد. علاوه بر آن، این جانداران طبق رفتار و زیستگاه خود در سه گروه به نام‌های اپیژیک، اندوژیک و آنسیک طبقه بندی شده‌اند.
کرم‌های اپیژیک به حفر تونل در خاک نمی‌پردازند، بلکه در سطح خاک زندگی کرده و از گیاهان فاسد شده و مواد حیوانی تغذیه می‌کنند. کرم‌های اندوژیک در داخل خاک تونل‌هایی افقی در اندازه‌های ۱۰ سانتی‌متری تا ۳۰ سانتی‌متری ایجاد می‌کنند. آن‌ها خاک را به منظور مکیدن مواد مغذی موجود در مواد ارگانیک پایینی آن قورت می‌دهند؛ و کرم‌های گروه آنسیک در طول روز به عمق زمین می‌روند، در حالی که شبانه برای تغذیه و جمع آوری خاک روی تپه کوچکی که در سطح زمین ساخته‌اند، به سطح خاک بازمی‌گردند. کرم‌های آنسیک تونل‌هایی عمیق، همیشگی و عمودی که آن‌ها را برای رفت و آمد و به دست آوردن مواد گیاهی مورد نیاز تغذیه خود مورد استفاده قرار می‌دهند، حفر می‌کنند.
نقش کرم خاکی در حاصلخیزی خاک
کرم‌های خاکی منجر به ایجاد تغییراتی فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی در خاک می‌شوند که زیستگاه و فعالیت‌های دیگر ارگانیسم‌های موجود در سیستم خاک را تحت تأثیر قرار می‌دهند. آن‌ها با تبدیل مواد گیاهی مرده به کود آن‌ها را به چرخه حیات بازمی‌گردانند و دسترسی به مواد مغذی را با قرار دادن مواد ارگانیک در نقاط عمیق‌تر زمین بهبود می‌بخشند. با قورت دادن و هضم مواد ارگانیک برای شکل دادن به گیاخاک، مواد مغذی مورد نیاز گیاهان ایجاد می‌گردند. در این صورت است که در حاصلخیزی خاک نقش موثری دارند. فعالیت‌های زیرزمینی آن‌ها علاوه بر بهبود ساختار خاک موجب ایجاد قابلیت تهویه و خشک شدن خاک می‌شوند. کرم‌های خاکی مزایای فراوانی را از طریق فعالیت‌های خود در خاک ارائه می‌دهند؛ افزایش مقبولیت مواد مغذی، بهبود زهکشی خاک، و ثبات بیشتر ساختار خاک از جمله مزایایی هستند که به بهبود بهره‌وری زمین‌های مزروعی یاری می‌رسانند.
۱. افزایش مقبولیت مواد مغذی
نقش کرم خاکی در حاصلخیزی خاک با افزایش مقبولیت مواد مغذی قابل درک است. کرم‌ها از پسمانده گیاهان (ریشه‌های مرده، برگ‌ها، سبزه‌ها و کودها) تغذیه می‌کنند. سیستم گوارش آن‌ها بر اجزای متشکله ارگانیک و معدنی موجود در غذای مصرفی آن‌ها تمرکز دارد، بنابراین خاک آن‌ها در خصوص قابلیت دسترسی به مواد مغذی نسبت به خاک اطراف آن‌ها غنی‌تر است؛ به این جهت، نیتروژن موجود در خاک در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد. لاشه کرم‌ها به سرعت تجزیه میشود و سهم بیشتری را در نیتروژن موجود خاک به عهده می‌گیرد.
تحقیقات انجام شده در زلاندنو حاکی از آن هستند که خاک‌هایی که کرم‌ها در آن‌ها زندگی می‌کنند چهار برابر بیشتر از سطح خاک‌های دیگر فسفر آزاد می‌کنند. کرم‌ها معمولاً خاک‌های سرشار از مواد مغذی را رها می‌کنند و محیطی مناسب برای رشد ریشه گیاهان فراهم می‌آورند. تونل‌ها همچنین ریشه‌ها را قادر می‌سازند تا به نقاط عمیق‌تر خاک، جایی که می‌توانند به رطوبت و مواد مغذی اضافی دسترسی داشته باشند، رسوخ کنند. تونل زدن کرم‌های خاکی می‌تواند با آهک مورد استفاده و کود‌های داخل خاک ترکیب شود.
تحقیقات انجام شده در زلاندنو حاکی از آن هستند که خاک‌هایی که کرم‌ها در آن‌ها زندگی می‌کنند چهار برابر بیشتر از سطح خاک‌های دیگر فسفر آزاد می‌کنند. کرم‌ها معمولاً خاک‌های سرشار از مواد مغذی را رها می‌کنند و محیطی مناسب برای رشد ریشه گیاهان فراهم می‌آورند. تونل‌ها همچنین ریشه‌ها را قادر می‌سازند تا به نقاط عمیق‌تر خاک، جایی که می‌توانند به رطوبت و مواد مغذی اضافی دسترسی داشته باشند، رسوخ کنند. تونل زدن کرم‌های خاکی می‌تواند با آهک مورد استفاده و کود‌های داخل خاک ترکیب شود.
۲. بهبود زهکشی خاک
بهبود زهکشی خاک یکی دیگر از نقش‌های کرم خاکی در حاصلخیزی خاک است. کانال‌کشی و سوراخ‌های زیرزمینی عریض حفر شده توسط کرم‌ها، خاک را نرم کرده و در معرض هوا قرار می‌دهد، و از این طریق زهشکی خاک را بهبود می‌بخشد. خاک‌های دارای کرم خاکی، ۱۰ برابر خاک‌های بدون کرم‌های خاکی خشکت‌تر هستند. همچنین تراوش آب در خاک‌هایی که زراعت در آن‌ها انجام نمی‌گیرد و زیستگاه جمعیت فراوانی کرم هستند، ۶ برابر خاک‌های مزروعی است. تونل‌های کرم‌های خاکی، در اثر بارش باران، آبیاری و جاذبه به عنوان محل عبور آهک و دیگر مواد عمل می‌کنند. کرم‌ها به خاکی که به طرزی معقول دارای هوا باشد، نیاز دارند؛ پس ممکن است نیاز باشد که نقاط خیس‌تر خاک را برای جلوگیری از نفوذ بیش از حد آب زهکشی کنید.
۳. بهبود ساختار خاک
کرم‌های خاکی با بهبود ساختار خاک برای حاصلخیزی خاک مفید هستند. کرم‌های خاکی اجزای سیمان خاکی را همراه با کلوخ‌ها منتشر می‌کنند و این امر موجب ذخیره رطوبت بدون پراکندگی میشود. تحقیقات نشان داده است که فعالیت کرم‌های خاکی، موجب بازسازی روخاک می‌شوند. در آزمایشی اثبات شد که کرم‌ها، روخاکی به عمق ۱۸ سانتی‌متر را در طول ۳۰ سال ایجاد کردند.
۴. بهبود حاصلخیزی مزارع و افزایش محصول
یافته‌های تحقیقاتی که در زلاندنو و تاسمانیا انجام شده‌اند حاکی از این هستند که کرم‌های خاکی وارد شده به مزارع بدون کرم موجب افزایش رشد ۷۰ تا ۸۰ درصدی اولیه و ۲۵ درصدی دراز مدت مزارع شده‌اند. محققان همچنین به این نتیجه رسیده‌اند که حاصلخیزترین مزارعی که مورد آزمایش وجود و تأثیر کرم قرار گرفتهاند در هر هکتار خود دارای بیش از ۷ میلیون کرم به وزن ۴/۲ تن هستند. پس ارتباطی مستقیم میان حاصلخیزی مزرعه و وزن کلی کرم‌ها وجود دارد و سالیانه حدود ۱۷۰ کیلوگرم کرم برای هر تن محصول خشک لازم است.
نقش کرم خاکی در تولید کود (ورمی کامپوست)
منظور از نقش کرم خاکی در تولید کود همان تولید ورمی کامپوست است. ورمی کامپوست فرایندی است که از طریق استفاده از کرم‌ها تبدیلات شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی مواد ارگانیکی خاک (تفاله‌های زراعی گیاهان و منشا‌های حیوانی) را درگیر می‌کند. ورمی کامپوست یا کامپوست کرمی زباله‌های آشپزخانه و دیگر پسماند‌های سبز را به خاکی غنی که بوی زمین و حسی جادویی دارد، تبدیل می‌کند. این یک نوع کود فوق العاده است، چون تقریباً از قالب کردن کرم‌های خالص تشکیل شده است؛ و نه تنها دارای مواد مغذی غنی بلکه سرشار از میکروارگانیسمی است که باعث ایجاد خاک سالم و پشتیبانی از آن میشود.
مزایای ورمی کامپوست
- تعبیه مواد مغذی برای خاک
- افزایش قابلیت خاک در نگهداری مواد مغذی به شکل گیاهان در دسترس
- بهبود ساختار خاک
- بهبود تهویه و زهکشی داخلی قطعه خاک‌های سنگین
- افزایش قابلیت نگهداری آب در خاک‌های شنی
- تعبیه شمار فراوانی از باکتری‌های مفید
ورمی کامپوست، به دلیل آنکه تقریباً از کمیت معتدلی تشکیل شده، معمولاً به صورت چاشنی اصلی یا فرعی ضروری‌ترین و شایسته‌ترین گیاهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. ورمی کمپوست با ترکیب با کود‌های عادی می‌تواند باعث ارتقا کیفیت خاک باغ‌ها شود. ترکیب این کود با خاک گلدان رشد گیاهان داخل و خارج موجود در آن را تقویت می‌کند. ورمی کامپوستی که به صورت مطلوب تولید شده باشد دارای بویی ملایم و طبیعی بوده و برای استفاده خانگی مناسب است.
چگونه جمعیت کرم‌های خاکی را افزایش و از آن‌ها مراقبت کنیم؟
کرم‌های خاکی با خاک‌های اسیدی، قلیایی، خشک، نمدار، گرم و سرد سازگاری ندارند، پس حضور آن‌ها شاخص خوبی برای درک تناسب شرایط خاکی جهت رشد گیاهان است. جمعیت کرم‌های خاکی به هردو عامل فیزیکی (دما، رطوبت، تهویه و بافت) و مواد شیمیایی (pH) خاک و همچنین دسترس پذیری غذا و قابلیت گونه کرم خاکی برای تکثیر و توزیع بستگی دارد.
آن‌ها در خاک‌های مختل شده به ندرت مشاهده می‌شوند و در حالت عادی تنها در صورت وجود رطوبت کافی به فعالیت میپردازند. هرچند کرم‌های خاکی در اولویت بندی‌های خود متفاوت عمل می‌کنند، اما اغلب آن‌ها یک محیط خنثی تا اندک اسیدی را ترجیح می‌دهند؛ برای مثال کود‌های حاوی نیتروژن موقعیت‌های اسیدی مرگباری را برای کرم‌های خاکی ایجاد می‌کنند. کرم‌های خاکی مرده را معمولاً می‌توان در سطح خاک و در حین سروکار داشتن با DDT، سولفور آهک یا آرسنیت مشاهده کرد.
از سوی دیگر، با اضافه کردن منظم مواد ارگانیک، از غذا و مواد مغذی مورد نیاز آن‌ها مراقبت به عمل می‌آید و رطوبت به حد مطلوب می‌رسد. عوامل بیولوژیکی از جمله شکارچیان هم می‌توانند در موفقیت جمعیت کرم‌های خاکی نقش داشته باشند، زیرا تنوع گستردهای از حیوانات از قبیل موش‌های صحرایی، پرندگان، روباه‌ها، موش‌های کور، مارها، قورباغه‌ها، حلزون‌ها، وزغ‌ها، مورچه ها و سوسک‌ها از این کرم‌ها تغذیه می‌کنند.
هر کرم خاکی بالغ دارای یک کلیتلوم (تورم شبه نواری) است که بخشی از سیستم تکثیر آن را که حاوی هردو ارگان تکثیر نر و ماده است، تشکیل می‌دهد. اگرچه تمام کرم خاکی دارای هر دو ارگان نر و ماده هستند، اما به تنهایی قادر به تکثیر خود نیستند؛ بنابراین فرآیند تکثیر نیازمند وجود دو کرم خاکی است که رابطه میان آن‌ها در طول شب و در سطح زمین انجام می‌پذیرد. اسپرم هر یک از کرم‌ها به صورتی بر دیگری می‌نشیند که هر دو قادر به تولید پیله‌های حاوی تخم‌های تکثیر می‌شوند. هر پیله یک، و در بهترین حالت، تا ۱۸ کرم خاکی را تولید می‌کند، و بسته به شرایط زیستگاه آن‌ها، طول عمر هر کرم از ۴ تا ۸ سال است.
کرم‌های خاکی موجودات کوچک خارق العادهای هستند که در شرایط صحیح خود رشد می‌کنند؛ بنابراین پیش از وارد کردن این کرم‌ها به خاک‌های زراعی یا باغ‌ها باید شرایط مطلوب زیستی آن‌ها را در نظر گرفت؛ برای مثال، خاک‌های مزروعی باغ‌های قدیمی معمولاً خاک‌هایی متراکم، دارای زهکشی و ساختار ضعیف هستند و معمولاً کمبود مواد ارگانیک را تجربه می‌کنند، پس برای کرم خاکی مناسب نیستند. به علاوه، کرم‌های خاکی را نباید به سادگی بر سطح زمین رها کرد، زیرا یا طعمه پرندگان خواهند شد یا در اثر نور آفتاب خواهند مرد.
کرم خاکی را به صورت صحیح به خاک معرفی کنید
در صورتی که می‌خواهید کرم‌ها را وارد خاک کنید باید به راهنمایی‌های زیر توجه داشته باشید:
- در هر متر مکعب چند چاله با عمقی به اندازه بیلچه باغبانی حفر کنید.
- آب و مقداری کود طبیعی به آن بیافزایید.
- حدود ۱۰ کرم خاکی را در هر چاله قرار دهید و آن را با خاک پر کنید.
کرم‌های خاکی به یک منبع تغذیه همیشگی به شکل مواد ارگانیک باقیمانده مانند لایه‌های پوشیده از گیاهان یا کودها و یا تکه‌های چیده شده گیاهان نیاز دارند.
اطمینان حاصل کنید که ph کلسیم کلرید خاک بیش از ۵/۴ است
کرم‌ها به خاک‌های اسیدی دارای سطح اسیدی (PH) کمتر از ۵/۴ علاقه‌مند نیستند. اضافه کردن آهک موجب افزایش pH و نیز کلسیم می شود. کرم‌های خاکی به ذخیره همیشگی کلسیم نیاز دارند. تحقیقات انجام شده در جنوب استرالیا نشان دهنده این نکته هستند که وقتی سطح اسیدی کلسیم کلرید از مقدار ۱/۴ به ۷/۶ افزایش می یابد، تعداد کرم‌های خاکی دو برابر می شود.
مواد ارگانیک را افزایش دهید
کرم‌های خاکی از خاک و گیاهان مرده و فاسد شده از قبیل کاه، برگ‌های ریخته شده و ریشه های مرده تغذیه می‌کنند. آن‌ها عامل اصلی ترکیب سطح مرده پراکنده با خاک به محسوب میشود، چون باعث می‌شوند مواد پراکنده سریعتر در دسترس میکروارگانیسم خاک قرار گیرند و فرآیند تجزیه را سرعت می‌بخشند. سرگین حیوانات نیز برای بسیاری از گونه های کرم‌های خاکی غذای جذابی است.
استفاده از کود شیمایی و قارچ کش را کاهش دهید
کود‌های به شدت اسیدی از مانند سولفات آمونیوم و شماری از قارچ کش‌ها تعداد کرم‌ها را کاهش می‌دهند. محققان دریافته اند باغستان‌هایی که با بورداکس یا دیگر سم‌های مسی سمپاشی شده اند، حاوی تعداد اندکی کرم خاکی هستند. در این باغ‌ها سطح خاک مات و نارس است و این خاک ساختار ضعیفی دارد.
خاک را مرطوب نگه دارید
کرم‌ها روزانه ۲۰ درصد وزن خود را در مخاط‌ها و خاک‌ها از دست می‌دهند، پس برای زنده ماندن به رطوبت نیاز دارند. سطوح زمینی از قبیل چراگاه یا کاهبن درصد تبخیر رطوبت را کاهش می دهند. فساد مواد ارگانیکی باعث میشود رطوبت در خاک باقی بماند. برخی از گونه های کرم‌ها در اوقات خشکی سوراخ‌های عمیقی در خاک ایجاد می‌کنند و تا زمانی که بارش باران به “بازفعالی” آن‌ها بیانجامد، غیرفعال می‌شوند.
زهکشی خاک را افزایش دهید
کرم‌ها به خاکی که به طرزی معقول دارای هوا باشد، نیاز دارند؛ پس ممکن است نیاز باشد که نقاط خیس‌تر خاک را برای جلوگیری از نفوذ بیش از حد آب زهکشی کنید.
تراکم و فشردگی خاک را کاهش دهید
حرکت از میان خاک به شدت متراکم شده برای کرم‌ها دشوار است، بنابراین ترافیک وسایل نقلیه و حیوانات را در نقاط خیس به حداقل برسانید.
کشت و زرع عمیق را کاهش دهید
خاک کشاورزی تعداد کرم‌ها را کاهش می‌دهد. محققان دریافته اند تعداد کرم‌ها در چراگاه‌هایی که زیر کشت نمی‌روند، پس از چهار سال به دو برابر خاک‌های زیر کشت افزایش می یابد. به هر حال، زراعت سطحی ممکن است به تعداد کرم‌ها آسیبی وارد نکند.
از محیط زندگی آن‌ها مراقبت کنید
کرم‌ها توان تحمل خشک سالی و سرمای شدید را ندارند و با خاک‌های شنی خشک نیز سازگار نیستند. آن‌ها تنها زمانی فعال هستند که خاک مرطوب است و در اوقات خشکی از فعالیت بازمی ایستند.
