نحوه‌ ساخت سنتور

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – لازم است قبل از پرداختن به نحوه‌ ساخت سنتور ابتدا به معرفی کلی از ساز سنتور بپردازیم.

سنتور سازی به شکل ذوزنقه متساوی الساقین و زهی مضرابی مطلق است. منظور از زهی مضرابی این است که صدای آن از طریق زه یا همان سیم و با ضربه‌ی مضراب تولید می‌شود. در ساختمان کلی و اجزای سنتور از چوب و فلز استفاده می‌شود. برای نواختن این ساز باید در مقابل ضلع بزرگتر آن بنشینید به طوری که این ضلع به صورت افقی در مقابل شما قرارگیرد، سپس با دو مضراب چوبی بنوازید. برای ساخت سنتور از چوب‌های محکم مثل گردو آزاد و فوفل استفاده می‌شود. سنتور در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود، ولی سنتور معمولی و رایج “۹ خرک سُل کوک” نام دارد که دارای ۷۲ سیم (۳۶ سیم زرد رنگ روی ۹ خرک طرف راست و ۳۶ سیم سفید در گروه‌های چهارتایی روی ۹ خرک طرف چپ) است.

 

 

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور

• جعبه صوتی
• صفحه رو
• پل‌ها
• خرک و مفتول روی خرک
• گوشی‌ها
• شیطانک
• سیم گیر
• کلید کوک

 

 

انواع سنتور

• سنتور معمولی سل کوک
• سنتور لا کوک
• سنتور باس
• سنتور کروماتیک
• سنتور کروماتیک بم

تفاوتی که هر یک از این سنتور‌ها باهم دارند فقط در اندازه است. تفاوت در ابعاد و اندازه باعث تفاوت در صدا (بم و زیر شدن صدا) می‌شود.

 

 

و اما نحوه ساخت سنتور

سنتور، یک ساز کاملاً ایرانی است که برخی معتقدند توسط ابونصر فارابی ساخته شده است. سنتور قدمتی دیرینه دارد و از زمان ساخت اولین سنتور‌ها تا الان سنتور‌های متفاوتی با ویژگی‌های متفاوتی ساخته شده تا اینکه امروزه در ساخت سنتور به یک سری ویژگی‌های مشابه و یکسان رسیده‌اند و سنتور‌های امروزی ساخته شده‌است. ولی علی رغم یکسان بودن یک سری ویژگی‌ها بازهم سنتور‌های متفاوت جنس صدای متفاوتی دارند و همین عامل باعث می‌شود که برخی، سنتور فلان سازنده را بیشتر از سازنده‌ای دیگر می‌پسندد.

در ادامه با نحوه ساخت سنتور و اجزا و ابعاد مرسوم آن آشنا می‌شویم.

 

آنچه هر سازنده باید قبل از ساخت سنتور بداند

در ساخت سنتور ۴ عامل اساسی هست که هر کسی که می‌خواهد ساز را بسازد باید حتما به آن‌ها مسلط باشد؛ و اگر یکی از این سه عامل رعایت نشود یک جای کار لنگ می‌شود.

۱. چوب شناسی: چوب شناسی به خاطر انتخاب درست چوبی است که سازنده‌ی ساز باید انتخاب کند. با چوب‌های مختلف صدا‌های مختلفی را می‌شود تولید کرد. مثلا چوب توت به خاطر الیاف و صدا دهی برای تار و ضرب مناسب است. ولی سنتور به خاطر فشار زیادی که روی آن است باید از چوب محکم و با دوام ساخته شود.

۲. صداشناسی: صداشناسی به خاطر انتخاب نوع صداست. چون ممکن است نوازنده‌ای سنتوری با صدای زیر و نوازنده‌ی دیگری سنتور با صدای بم بخواهد. پس سازنده باید بتواند سنتور با صدا‌های مختلف را بسازد.

۳. فن نجاری: برای برش دادن و شکل دادن به چوب حتما باید به فوت و فن نجاری آشنا باشد.

۴. نوازندگی: این عامل هم تا حدی مهم است. کسی که ساز می‌سازد برای کوک کردن و تشخیص صدای سنتور لازم است که نوازندگی هم بلد باشد.

 

 

مراحل ساخت سنتور

۱. انتخاب چوب مناسب

سنتور به خاطر فشار زیادی که روی آن است (فشاری که سیم‌ها به وسیله‌ی خرک‌ها برروی صفحه‌ی ساز وارد می‌کنند، حدود ۴۲۰ کیلو است)، باید از چوب محکم و با دوام ساخته شود. به همین دلیل از چوب گردو استفاده می‌کنند، چون هم محکم است و هم در ایران به خوبی یافت می‌شود. انتخاب نوع چوب گردو هم مهم است، چرا که در ایران هزار نوع چوب گردو وجود دارد. کهنگی چوب از عوامل مهم بوده و به عبارتی چوب باید به عمل آید، چرا که در عمر ساز تاثیرگذار است. بهترین چوب گردو، چوب‌های باغی هستند که در بازدهی صدا مرغوبیت بیشتری نسبت به چوب‌های دیگر دارد. بهترین چوب‌های گردو را می‌توان از مناطق سردسیر به لحاظ بافت منسجمی که دارند تهیه کرد. چوب گردو شهر‌های تویسرکان، سنندج، طالقان و زنجان دارای کیفیت مناسب هستند. چوب گردو را می‌توان به صورت گرده یا به صورت الوار تهیه کرد. بهتر است از چوب‌های قطور و سالخورده که رنگ چوب از تیرگی زیادی برخوردار است استفاده نمود.
البته سازندگان در ابتدای کار از چوب‌های جنگلی مثل افرا، راش، و یک نوع چوب جنگلی دیگر به نام آزاد که ریز الیاف است و صدای زنگ داری دارد، شروع به ساختن می‌کنند و بعد گردو.

۲. برش و عمل آوری چوب

چوب گردو را بعد از الوار کردن قسمت‌های مناسب آن را انتخاب کرده و به صورت ورقه‌ای برش می‌دهند. سپس چوب‌های ورقه شده را برای شیره زدایی درون آب انداخته و می‌جوشانند تا صمغ چوب‌ها گرفته شود. سپس ورقه‌هایی که شیره‌ی آنها گرفته شد را در سایه می‌گذارند تا به مرور زمان خشک شوند. باید چند سالی از خشک شدن آن‌ها بگذرد تا برای ساختن ساز کاملا آماده شوند.  

۳. ساخت اسکلت ساز یا همان کلاف‌ها

پس از آماده شدن ورق‌ها ابتدا باید چهار چوب ساز ساخته شود. منظور همان چهار ضلع ذوزنقه است؛ در این قسمت ابعاد باید به درستی بریده شوند. سپس به سوراخ کردن جای گوشی‌ها و سیم گیرها در کلاف سمت راست و چپ می‌پردازند. همچنین این چهار کلاف باید به درستی به یکدیگر بچسبند و چفت شوند به طوریکه هیچ درزی میان آنها باقی نماند. برای چسباندن از چسب چوب‌های بسیار قوی و خوب استفاده می‌شود.

 

 

ابعاد این چهار ضلع به صورت زیر است. ضخامت چوب کلاف هم ۱۸ میلی متر و ارتفاع کلاف ۵۰ میلی متر است. حفره‌ی روی کلاف در مرکز آن و در بخش پایین قرار می‌گیرد؛ و قطر آن ۱۷ میلیمتر است (به اندازه انگشت سبابه) و جهت صدادهی بیشتر سنتور و دسترسی به پل‌ها بعد از ساخت ساز ایجاد می‌شود.

 

 

۴. ساخت و چسباندن صفحه‌ی زیر

صفحه‌ی زیر به ضخامت ۷ تا ۹ میلی متر ساخته شده و با چسب قوی به چهار ضلع چسبانده می‌شود و به مدت یک روز با یک گیره ی محکم تحت فشار قرار می‌گیرد.

 

 

۵. پل گذاری ساز

در ساخت سنتور اندازه پل‌های داخل جعبه معمولا بستگی به اندازه ساز دارند. با بزرگتر شدن جعبه رزنانس، باید قطر پل‌ها هم بیشتر شود. قطر پل‌ها از ۸ تا ۱۱ میلیمتر متغیر است. ارتفاع آن هم بر حسب نوع چوب کوتاه یا بلند می‌شود. پل‌ها وظیفه تحمل بار حاصل از سیم‌های تحت فشار سنتور را به عهده دارند.

 

 

۶. ساخت و چسباندن صفحه‌ی رو

صفحه‌ی رو دارای دو حفره به صورت گل است که باید بریده شود. این گل‌ها هم باعث زیبایی ظاهری ساز شده و هم در نرمی، شفافیت، لطافت و خروج صدای سنتور نیز نقش دارد. محل قرارگیری و برش گل‌ها معمولا ً گل  سمت راست زیر نت‌های دو، سی و لا قرار داشته و گل سمت چپ  زیر نت‌های لا، سل و فا است. گل‌ها می‌توانند به شکل‌های مختلف باشند.

 

 

۷. ساخت و نصب خرک‌ها

سیم‌ها توسط خرک‌ها که پایه‌های چوبی از جنس گردو هستند بر روی سنتور، بالای صفحه نگه داشته می‌شوند. میله‌ی روی خرک دارای ابعاد به قطر دو تا دو ونیم میلیمتر و به طول ۱۷ میلیمتر است. ارتفاع خرک‌های سیم‌های سفید ۲۲ میلی‌متر، طول شیار موجود روی خرک ۱۷ میلی‌متر، طول مفتول فلزی روی آن ۱۶ میلی‌متر، ارتفاع خرک‌های سیم‌های زرد ۲۰ میلی‌متر، طول شیار موجود روی خرک ۱۷ میلی‌متر و طول مفتول فلزی روی آن ۱۶ میلی‌متر است.

 

 

۸. نصب گوشی‌ها

گوشی‌ها پیچ‌هایی فلزی هستند که در سمت راست کلاف پیچانده می‌شوند. سیم دور گوشی‌ها پیچیده شده و با پیچاندن گوشی می‌توان کوک را عوض کرد و سفتی و کشش سیم را تغییر داد.

 

 

۹. سیم‌های سنتور

در سنتور دو دسته سیم سفید و سیم زرد وجود دارد. سیم‌های سفید از آلیاژ نیکل بوده و  برای تولید صدا‌های زیر به کار برده می‌شوند و سیم‌های زرد از آلیاژ برنج ساخته شده و برای تولید صدا‌های بم استفاده می‌شوند. این سیم‌ها در یک انتها به گوشی و در انتهای دیگر با گره‌ای به سیم‌گیر بسته می‌شوند. سیم‌ها باید به نحوی پیچانده شود که هر دو سیم پیچ بخورد. در واقع نباید فقط یک سر سیم دور بدنه پیچیده شود،‌ چرا که موجب از بین رفتن کوک می‌شود. صدای ساز را می‌توان با عوض کردن سیم‌ها کمی تغییر داد ولی به طور معمول شماره سیم‌ها ۴۰ صدم میلیمتر است.

 

۱۰. سیم گیر

هنگام ساخت سنتور در سمت چپ کلاف میخ‌های فلزی کوبیده می‌شود که به آن‌ها سیم‌ گیر می‌گویند. یک سر سیم به سیم گیر پیچیده شده و سر دیگر آن به گوشی وصل و پیچیده می‌شود.

 

 

۱۱. کوک سیم‌ها

اکنون که تمام اجزاء بهم پیوند خورده‌اند و سنتور شکل گرفته است، می‌توان آن را کوک کرده و برای نواختن آماده نمود.

 

 

لازم بذکر است که این ابعاد و اندازه‌ها همیشه و صددرصد اینگونه نیستند و ممکن است استاد سازنده بنا به تجربه اندازه‌ها را درحد میلی‌متر کم یا زیاد کند.