باغ فین کاشان؛ ناظر رخداد‌های تاریخی متعدد

ستاره | سرویس گردشگری – آثار تاریخی فقط ترکیبی از سنگ و آجرهای قدیمی نیستند که زیر نور آفتاب پس از چند صدسال پوسیده شده باشند. برخی از این اماکن، حرف‌های نهفته زیادی از تاریخ این سرزمین کهن برای گفتن دارند. برخی شاهد تصمیمات مهم، شاهد قتل‌های پی‌درپی و حتی میزبان قراردادهای ننگین بوده اند. یکی از جذاب‌ترین مکان‌هایی که رخدادهای بزرگی در آن اتفاق افتاده، باغ فین کاشان است. محلی نظاره گر قتل امیرکبیر به دست ناصر الدین شاه بود. در ادامه به بررسی بخش‌های مهم این باغ می‌پردازیم.

 

باغ فین کاشان در طول تاریخ

ساختمان اولیه این باغ زیبا به دوران آل بویه برمی‌گردد، اگر به چند صد متری مکان فعلی باغ بروید بقایای آن را خواهید دید که متأسفانه پس از یک زلزله مهیب در حدود سال ۱۵۷۳ از بین رفته است. اما این پایان کار باغ نبود، کار توسعه و ساخت مجدد باغ در دوران شاه صفی و شاه عباس دوم رونق یافت. برخی منابع طراح اصلی باغ را شیخ بهایی و برخی دیگر غیاث‌الدین جمشید کاشانی می‌دانند. در دوران کریم‌خان زند نیز بعد از چند زلزله، توجه خاصی به باغ شد و ضمن مرمت کلی آن، بنای خلوت کریم‌خانی به باغ افزوده شد. اما اصل بنا‌های موجود در باغ مربوط به دوران فتحعلی شاه قاجار است که بنا‌های فراوانی را به عمارت اصلی اضافه کرد. هرچند که بازهم باغ روی خوش به خود ندید و بی‌توجهی در نگهداری آن سبب آسیب‌های فراوان به باغ شد.

 

 

تقریبا اکثر بنا‌هایی که امروزه در باغ مشاهده می‌کنید مربوط به دوران فتحعلی شاه است. در آن زمان حسین خان صدراعظم حاکم کاشان بود و دستور گرفته بود تا نوسازی باغ را به گونه‌ای انجام دهد که در خور حضوز شاهنشاه باشد. بنای شترگلو و بنای حمام کوچک از عمده فعلیت‌های این دوره محسوب می‌شدند. کار تعمیرات و بازسازی باغ فین سرانجام در سال ۱۱۸۹ شمسی به پایان رسید. اما محمد شاه که در سال ۱۲۵۶ در حال سفر به اصفهان بود، در مسیر خود حدود ۱۴ روز را در این باغ سرسبز سپری کرد. او به خاطر علاقه‌ای که به باغ فین پیدا کرده بود دستور داد تا رسیدگی مجددی به باغ انجام شود و به همین دلیل بود که بعد‌ها عمارت شاه نشین نیز به باغ فین کاشان اضافه گردید. همچنین در همان دوران قاجار کار مرمت کلی حمام‌ها، نماسازی، جدول کشی، کاشی کاری و نقاشی برخی از عمارت‌ها انجام شد که همین امر سبب احیا مجدد باغ گردید.

 

کوشک صفوی و کوشک قاجاری

در مرکز باغ فین در حدود سال ۹۸۶ هجری شمسی و به دستور شاه عباس، حاکم آن زمان کاشان یک بنا زیبا به نام کوشک صفوی ساخته شد. بنای اصلی این کوشک ۴ طبقه به شکل کلاه فرنگی ساخته شده بود که متاسفانه زلزله سال ۱۱۵۶ صدمات جدی به آن وارد کرد. اگر امروز مقابل این ساختمان به ایستید، یک بنای ۱۴ متری را مشاهده می‌کنید که در ورودی آن هنوز آثار نقاشی‌های هنرمندانه ” رضا مصور کاشی” به چشم می‌خورد. کاربرد این ساختمان بیشتر برای جنش‌ها و مراسمات بوده به صورتی که زن‌ها در طبقه بالا و آقایان در طیقه پایین آن مستقر می‌شده‌اند. در و پنجره‌های چوبی ساختمان نیز احتمالا دارای شیشه‌های رنگی مرسوم در ایران بوده که طی گذر زمان از بین رفته‌اند.

اما کوشک دیگری که در باغ فین وجود دارد به نام کوشک قاجاری یا شتر گلوی فتحعلی شاه شاهی معروف است. این ساختمان در سال ۱۱۸۹ شمسی ساخته شده است. مجموعه این ساختمان دارای ۴ ایوان شاه نشین، چهار طاقی، حوض خانه و ۲ حیاط خلوت بوده است. اگر به سقف این کوشک نگاه کنید، نقاشی‌های شگفت انگیزی را می‌بینید که به دست هنرمندان ایرانی کشیده شده که البته متأسفانه به دلیل نگهداری غلط تا حد زیادی از بین رفته‌اند.  اما سرانجام در ۱۵ آذرماه سال ۱۳۱۴ با شماره ثبت ۲۳۸ به عنوان اثری ملی در ایران به ثبت رسید و از آن روز بود که توجه بیشتر مسئولین در نگهداری باغ جلب شد.

برای مثال بنای خلوت نظام الدوله که به طور کامل تخریب شده بود، سرانجام در سال ۱۳۳۶ دوباره ساخته شد. در سال ۲۰۰۷  نیز مسئولان اقدام به ثبت این اثر در سازمان جهانی یونسکو کردند، کارشناسان یونسکو پس از بازدید دستور به تغییر برخی سنگ فرش‌های آن نمودند. سازمان میراث فرهنگی نیز این تغییرات را انجام داد، حتی گروهی ویژه مسئولیت برطرف کردن آسیب‌های گیاهی که به مجموعه باغ وارد شده را بر عهده داشتند. سقف بیشتر بخش‌های عمارت‌ها دوباره‌سازی شد و آبراهه‌ها نیز سرو سامانی کلی گرفت و سرانجام در سال ۱۳۸۹ این اثر تاریخی در یونسکو به ثبت رسید.

 

عمارت سردر باغ فین

زمانی که می‌خواهیم وارد باغ شویم، یک ساختمان بلند اجری آنجا ایستاده و گویی اولین چیزی است که به ما خوش آمد می‌گوید. این ساختمان بلند سردر نام دارد. ساخت این ساختمان دو طبقه به دوران صفویه بازمی‌گردد که گویی دروازه‌ای است برای برقراری اتصال بیرون و درون باغ به یکدیگر. در طبقه همکف مجموعه یک هشتی وجود دارد که احتمالاً محلی بوده که مراجعین در آن منتظر می‌ماندند تا اجازه ورود به باغ را کسب کنند.

 

 

معماری باغ فین کاشان

باغ‌های ایرانی در تمام جهان زبان زد هستند. ترکیبی از معماری اصیل به علاوه درختان سرسبز و جوی‌های آب. در باغ فین کاشان، در شهری که کم آب و کویری است می‌توانید استخر، فواره‌ها و آب‌های روانی را ببینید که در جوی‌های فیروزه‌ای حرکت می‌کنند. منبع اصلی این آب چشمه سلیمانیه است که ابتدا وارد استخر پشتی مجموعه می‌شود و سپس به بخش‌های مختلف تقسیم می‌گردد. جالب است بدانید که در کف بیشتر جوی‌ها، لوله‌های سفالی به نام تنبوشه کارگذاشته شده است. این لوله‌ها به خاطر شیبی که دارند و همچنین به خاطر بسته بودن یک طرف آن‌ها باعث شده‌اند تا آب از آن‌ها با فشار به آسمان پرتاب شود و بدون استفاده از هیچ انرژی ثانویه‌ای، فواره‌های زیبا را تشکیل دهند.

 

 

عناصر طبیعی باغ فین

باغ فین کاشان شامل فضای طبیعی بسیار زیبا و جذابی است که دیدن آن بخصوص در فصل تابستان و بهار بسیار دل نشین است. این باغ دارای ۵۷۹ درخت سرو و ۱۱ درخت چنار با قدمت زیاد است که بیشتر آن‌ها بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ سال سن دارند. هرچند که متاسفانه در سال‌هایی اخیر بروز خشکسالی‌ها شدید، آسیب‌های فراوانی به فضای سبز باغ زده است، اما نگهداری غلط و  عدم رسیدگی به آن‌ها نیز سبب شده تا حدود ۱۰۰ درخت کهنسال در این باغ زیبا به طور کامل از بین بروند.

 

 

موزه ملی کاشان

همانطور که گفته شد، در ضلع شمالی باغ ساختمانی وجود دارد که موزه ملی کاشان در آن برپا شده است. تاسیس این موزه به سال ۱۳۴۶ باز می‌گردد که با مرمت بنای باقی مانده از  خلوت نظام الدوله ساخته شده است. این موزه در بنایی ۳۰۰ متر مربعی دارای سه بخش مردم شناسی، باستان شناسی و صنایع دستی در چند تالار بزرگ و یک زیر زمین، آثار مهم تاریخی را پیش روی بازدید کنندگان قرار داده است.

 

حمام فین کاشان

اما مهمترین و معروف‌ترین بخش این باغ، حمام فین کاشان است. شهرت اصلی این باغ به خاطر اتفاق تلخی بوده که در آن رخ داده است. در روز ۲۰ دی ماه سال، ۱۲۳۰ میرزا محمد تقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر، بزرگ‌ترین صدر اعظم ایران در دوره ناصرالدین‌ شاه قاجار، در این حمام به قتل رسید. در این باغ دو حمام وجود دارد، حمام بزرگ و حمام کوچک. حمام کوچک قدمت بیشتری دارد، در همان دوران صفویه به همراه بنای اصلی باغ ساخته شده است اما بعدها به دستور فتحعلی شاه، یک حمام بزرگ‌تر نیز در باغ ساخته شد. حمام کوچک مخصوص استفاده خدمه بود و در مقابل، امیران و مراتب بالای کشوری از حمام بزرگ استفاده می‌کردند.
در بخش ورودی حمام خزینه، گرمابه و آب‌نما وجود دارد. در بخش‌های مختلف آن دیوارها و دالان‌های خاص و پیچ در پیچی قابل مشاهده هستند. جالب است بدانید دیوارهای حمام برای جلوگیری از رطوبت زدگی با مواد مخصوصی از ترکیب ماسه، آهن و ساروج ساخته پوشیده شده تا بتواند طی سالیان دراز مقاومت خود را حفظ کند.

 

تصویر بالا محل قتل امیرکبیر است

 

سیستم گرمایشی حمام

سیستم گرمایشی آب این حمام به وسیله ” تون” انجام می‌شود. تون در واقع یک محلی بوده که هیزم های فراوانی در آن جمع و با ایجاد آتش زیر خزینه اقدام به گرم کردن آب کلی حمام می‌کردند. همچنین برای اینکه آب از خزینه به زیر نفوذ نکند یک ورقه مسی را در کف آن قرار می‌دادند تا “تون” از برخورد با آب در امان باشد. اما برای گرم کردن کف حمام نیز از یک ابتکار جالب استفاده می‌کردند. آن‌ها تمام کف حمام را کانال کشی کرده و در نهایت به “تون” متصل می‌کردند تا حرارت ناشی از سوختن آن به داخل این کانال‌ها رفته و کل کف حمام را گرم نگه دارد.

 

 

دسترسی به باغ فین کاشان

برای بازدید از این باغ زیبا باید به شهر کاشان بروید. در فاصله ۹ کیلومتری از مرکز شهر در انتهای خیابان امیرکبیر واقع در روستای فین قدیم قرار دارد. همچنین با رفتن به باغ فین از موزه ملی کاشان نیز بازدید کنید. وسایل حمل و نقل عمومی برای رسیدن به باغ از مرکز شهر فراهم است و در این زمینه مشکلی وجود ندارد. اما از سال ۹۷ طی یک اقدام کاملاً عجیب به دستور مسئولین اداره میراث فرهنگی، بازدید از این باغ به صورت تفکیک جنسیتی (مردانه، زنانه) انجام می‌شود که واقعا جای تأمل دارد.