نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 8 آذر 1400
ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – به مجموعه‌ای از نوازندگان و سازهایی که با هم قطعات موسیقی را اجرا می‌کنند، ارکستر گفته می‌شود. هر ارکستر بر اساس تعداد و تنوع سازهای به کار گرفته شده نام گذاری می‌شود. مثلا ارکستر سمفونیک که بزرگترین ارکستر به شمار می‌رود در آن از تمام گروه‌های سازی استفاده می‌شود. برای کسی که بخواهد پا در عرصه موسیقی بگذارد، خوب است که با همه آلات موسیقی ایرانی و خارجی آشنا باشد. به خصوص برای آهنگسازان یا رهبران ارکستر واجب است که کلیه‌ی سازها و آلات موسیقی ارکستر را بشناسند.
آلات موسیقی ارکستر سمفونیک
سازهای مورد استفاده در ارکستر سمفونیک با توجه به نوع نواختن و رنگ صدایشان به چهار دسته کلی تقسیم می‌شوند.
۱. سازهای کوردوفون (Chordophones)
۲. سازهای آیروفون (Aerophones)
۳. سازهای ایدیوفون (Idiophones)
۴. سازهای ممبرانوفون (Membranophones)
در ادامه به معرفی سازهای این چهار دسته می‌پردازیم.
۱. سازهای کوردوفون (Chordophones)
منظور از کوردوفون‌ها سازهای زهی است. یعنی سازهایی که صدای آنها از طریق سیم تولید می‌شوند. سازهای کوردوفون در یک ارکستر عبارتند از:
هارپ یا چنگ Orchestral harps
چنگ از اعضای ثابت ارکستر سمفونیک است و محدوده‌ی دامنه‌ی صوتی آن از تمام سازهای ارکستر بیشتر است. چنگ همچنین از سازهای مشهور ایران باستان به شمار می‌آید و در ادبیات فارسی هم زیاد از آن یاد شده است.
ویولن Violins
شناخته‌شده‌ترین ساز در بین تمام سازهای ارکستر غرب ویولن است. ویولن کوچک‌ترین عضو خانواده‌ی سازهای زهی بوده و اصالت آن به کشور ایتالیا برمی‌گردد.
ویولا Violas
ویولا یا آلتو از خانواده‌ی سازهای زهی است. دارای ساختمانی یک جور و مشابه با ویولن است، ولی کمی بزرگتر از ویولن بوده و صدای بم‌تر و عمیق‌تری دارد.
ویلنسل Violoncellos
ویلنسل به زبان عامیانه سل cello نامیده می‌شود. از ویولن و ویولا بزرگتر است. عضو باس خانواده‌ی ویولن است و با آرشه‌ای کوچکتر و باریک‌تر از آرشه‌ی ویولن نواخته می‌شود. مجهز به یک میله‌ی فلزی است که توسط آن روی زمین قرار می‌گیرد و نواخته می‌شود.
کنترباس Double basses
کنتر باس یا دبل باس بم‌ترین و بزرگترین عضو خانواده‌ی ویولن و بزرگتر از ویلنسل است.
پیانو Piano
یکی از متداول‌ترین، مشهور‌ترین و فراگیر‌ترین وسیله در میان تمام سازهای موسیقی و بخصوص آلات موسیقی ارکستر پیانو است که دامنه‌ی صوتی وسیعی دارد.
۲. سازهای آیروفون (Aerophones)
در این نوع سازها صدا از طریق ارتعاش هوا ایجاد می‌شود. انواع سازهای آیروفون ارکستر عبارتند از:
فلوت‌های ارکستری Orchestral flutes
فلوت کلاسیک غربی یا فلوت کوچک دهانی یا فلوت مدرن اولین بار در قرن ۱۲ میلادی از شرق به اروپا رسید. این ساز خصوصا در قرون وسطی منحصر به موسیقی بود اما به مرور به یکی از آلات موسیقی ارکستر تبدیل شد. فلوت‌ها از جنس چوب یا فلز هستند. انواع فلوت‌ها عبارتند از: فلوت، فلوت پیکولو، فلوت باس، فلوت آلتو
کلارینت Orchestral clarinets
ارکستر کلارینت یکی از متغیر‌ترین ارکستر‌های سازی است. کلارینت دارای وسعت صوتی وسیعی بوده و در اندازه‌های متفاوتی وجود دارد که تفاوتشان در وسعت صداها و بم و زیر بودنشان است. انواع کلارینت عبارتند از:
کلارینت می‌بمل، کلارینت سی بمل، کلارینت لا، کلارینت آلتو، کلارینت باس، کلارینت کنترباس
کلارینت می‌بمل، کلارینت سی بمل، کلارینت لا، کلارینت آلتو، کلارینت باس، کلارینت کنترباس
ابوا Orchestral oboes
ابوا از سازی به نام trebleshawm به جهت پاسخ مناسبی برای میل به نواختن سازی خانگی در قرن ۱۷ میلادی توسعه یافت؛ و در طول قرن ۱۸ چندین ابوا در اندازه‌های مختلف به ارکستر‌ها معرفی شد. ابوا بهترین ساز برای تک نوازی ارکستر است.
ساکسیفون Saxophones
ساکسیفون با کلارینت به عنوان خانواده‌ی سازهای یک زبانه‌ای طبقه‌بندی شده‌اند. ساکسیفون در اندازه‌های مختلفی با وسعت صدایی متفاوت ساخته شده که عبارتند از: ساکسیفون سوپرانینو، ساکسیفون سوپرانو، ساکسیفون آلتو، ساکسیفون تنور، ساکسیفون باریتون، ساکسیفون باس، ساکسیفون کنترباس و ساب کنترباس
هورن Orchestral horns
هورن به عنوان یک ساز ملودی در ارکستر نقش دارد. قدمت این ساز بادی به قرن هفده میلادی برمی‌گردد.
ترومپت Orchestral trumpets
ترومپت نیز از سازهای بادی برنجی با صدایی قابل توجه است. ولی صدای آن نسبت به دیگر سازهای هم خانواده‌اش نرم‌تر و پر احساس‌تر است. انواع ترومپت عبارتند از: ترومپت، ترومپت کلیددار، ترومپت کشویی
ترومبون Trombones
ترومبون سازی برنجی است که صدای آن از طریق ارتعاش لب‌های نوازنده تولید می‌شود. ترومبون وسیله‌ی لوله‌ای کشویی تلسکوپی (به صورت توی هم رونده) دارد که برای طولانی کردن طول لوله‌ی ساز مورد اضافه قرار می‌گیرد. این ساز که یکی از آلات موسیقی ارکستر بوده برای ارکستر و دسته‌های مختلف موسیقی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
توبا Tubas
یک ساز بادی برنجی سوپاپ دار با یک سوراخ مخروطی و گشاد و ناقوس خیره کننده و قسمت دهانی فنجانی شکل است. این ساز با ویژگی اندازه‌ی بزرگش و صدای بم آن مشخص می‌گردد.
باسون Bassoons
یکی دیگر از آلات موسیقی ارکستر باسون است. باسون یک ساز بادی بم است که ساختمانی شبیه به کلارینت دارد.
۳. سازهای ایدیوفون (Idiophones)
این دسته از سازها و آلات موسیقی ارکستر خود به خود قابلیت ایجاد صدا را دارند. صدای این گروه از سازها از طریق بدنهٔ ساز و با ضربه‌زدن، مالش دادن، کشیدن یا لرزاندن قطعات ساز تولید می‌شود و نه از طریق ارتعاش سیم یا دمیدن هوا.
گانگ Gongs
یک گانگ شامل یک صفحه‌ی فلزی کوبه‌ای است که به وسیله‌ی یک مضراب نواخته می‌شود. اولین نمونه‌ی گانگ‌ها بشقاب‌های مسطح برنزی بودند. گانگ‌ها در اشکال مختلف ساخته می‌شوند. یک نمونه از گانگ را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.
گسیلوفون Xylophones
گسیلوفون از نوارهای چوبی آهنگین که به وسیله‌ی مضراب و چوب نواخته می‌شوند، تشکیل شده است. نوار‌ها معمولا در یک قاب قرار دارند و به ترتیب دامنه‌ی صوتی چیده می‌شوند. بیشتر در آفریقا رواج دارند. ولی در جنوب شرقی آسیا و در ترکیب ارکستر سازهای کوبه‌ای اندونزی هم یافت می‌شوند. انواع آن شامل گسیلوفون سوپرانو، گسیلوفون آلتو و گسیلوفون باس است.
ادوات ضربی ارکستر Orchestral percussion
بخش ادوات ضربی و کوبه‌ای ارکستر شامل دو نوع ساز است، که ساده‌ترین آن مثلث و بلوک چوبی (قطعه مستطیلی چوبی که با چوب دستی نواخته می‌شود) است. از دیگر سازها گزیلوفون و زنگ‌های لوله‌ای شکل بوده که قادر به اجرای ملودی هستند.
۴. سازهای ممبرانوفون (Membranophones)
دسته دیگر از آلات موسیقی ارکستر، سازهای کوبه‌ای و ضربه‌ای هستند مثل انواع طبل‌ها.
طبل ارکستر و گروه‌های موسیقی Orchestral and band drums
طبل‌ها نقش مهمی را در بین ادوات ضربی ارکستر غرب و گروه‌های موسیقی ایفا می‌کنند. هنر و تاریخ باستان نشانگر آن است که تمامی تمدن‌های مهم از طبل استفاده می‌کردند.
در یک ارکستر استفاده از هرکدام از این سازها، به چینش و سلیقه‌ی آهنگساز و پارتیتور بستگی دارد.
امیر
عزیزم xylophone زیلوفون یا زایلوفون تلفظ میشه.گسیلوفون کاملا اشتباه هستش.
ساغر شفیعی
سلام دوست عزیز گسیلوفون با سازی که امروزه زایلافون نامیده میشه متفاوت هست.ولی گاها گسیلوفون را زایلافون هم می نامند. گسیلوفون شامل دو ردیف از بارهای چوبی است و گاها روی لوله های صوتی قرار می گیرد مثل همان عکسی که در این مقاله مشاهده می کنید و بیشتر در ارکستر های غربی کاربرد دارد. برای آشنایی بیشتر با این ساز می توانید به کتاب ساز شناسی (ساز های ارکستر سمفونیک و دوران های تاریخ) ترجمه ی مرتضی مبکی مراجعه کنید.
اما سازی که در ایران به نام زایلافون مرسوم شده دارای یک ردیف از نوارهای چوبی است و آنها را روی یک جعبه ی تو خالی چوبی نصب می کنند . امروزه در ایران از این ساز در گروه های موسیقی کودک به وفور استفاده می شود.