نگاهی به سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ

ستاره | سرویس عمومی – پرچم ایران در طول تاریخ گاه شکل و شمایل متفاوتی را به نمایش گذاشته است. با این حال در اکثر دوره‌های تاریخی می‌توان وجود برخی جزییات و نمادهای ثابت را در این پرچم مشاهده کرد.

از پرچم رسمی ایران در برخی دوره‌های تاریخی نمونه‌ای کاملا واضح و عینی در دست نیست. با این حال به مدد اسناد به جا مانده از دوران گذشته و همچنین وجود برخی منابع قدیمی و معتبر می‌توان پرچم ایران در دوره‌های تاریخی خاص را تا حدی نزدیک به واقعیت بازسازی کرد.   

به طور کل دگرگونی‌های پرچم ایران در طول تاریخ از همان دوران باستان وجود داشته و این تغییرات در زمان‌های پس از آن نیز به قوت خود باقی بوده است. شاید بتوان یکی از مشهورترین نمونه‌های پرچم ایران در دوران باستان را درفش کاویانی دانست. پرچم نمادینی که ماهیت آن ریشه در اساطیر ایران باستان دارد.

در روایت مربوط به قیام کاوه مقابل ضحاک، او که یک آهنگر زجر کشیده و داغ دیده بود، پیشبند آهنگری خود را بر سر نیزه زد و آن را به نماد قیام در برابر ظلم تبدیل کرد. در نهایت همان درفش اهمیتی دو چندان یافت و به یک نماد پر اهمیت ملی تبدیل شد. به دلیل ریشه‌های عمیق و محکم درفش کاویانی در اساطیر دوران باستان، این درفش یکی از مهمترین و شناخته شده‌ترین درفش‌ها یا پرچم‌های ایران در دوران باستان به شمار می‌رود.

سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ و دوران باستان

تعداد پرچم‌های به جا مانده از دوران باستان و زمان پیش از تاریخ ایران، شاید آن چنان که باید پرشمار نباشد. با این حال می‌توان درفش شهداد را به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های موجود از پرچم ایران در طول تاریخ برشمرد. قدمت این پرچم کهن که نمونه‌ای از آن در تصویر بالا مشهود است، به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.

این پرچم یا درفش قدیمی که قادر است نقطه‌ی آغازین سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ را در معرض دید ما قرار دهد، در شرق کوه‌های کرمان و در حاشیه‌ی غربی کویر لوت کشف شد. در این میان شاید ایرانیان پیش از درفش شهداد نیز نمادهای دیگری را برای شناساندن خود به دیگران در اختیار داشته‌اند. اما در حال حاضر از نمادهای مذکور اطلاع چندانی در دست نیست و به همین دلیل باید درفش شهداد را نقطه‌ی آغازین سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ قلمداد کرد.

سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ و دوران پیش از اسلام  

در دوران هخامنشی و در زمان پادشاهی کوروش از درفشی با نماد عقاب به عنوان پرچم رسمی ایران استفاده می‌شد. پرچمی که در طول نبردها تمایز سپاهیان ایران از لشکر دشمن را نمایان می‌ساخت. این نماد عقاب در نشان قدیمی فروهر نیز مشاهده می‌شود.

مسلما پس از حمله‌ی اسکندر مقدونی به ایران و تصرف این سرزمین پهناور، ایرانیان دیگر نتوانستند از درفش عقاب نشانی که در تصویر بالا مشخص شده است به عنوان نماد ملی خود استفاده کنند. با این حال پس از سقوط سلسله‌ی سلوکیان، که جانشینان اسکندر مقدونی در ایران به شمار می‌رفتند، زمام کار به دست پادشاهان اشکانی افتاد. به این ترتیب ایرانیان برای بار دیگر فرصت آن را یافتند که از نمادهای داخلی و ملی برای تزیین پرچم خود سود ببرند.

بنابر اطلاعات موجود، پرچم رسمی اشکانیان به یک خورشید تابان مزین بود و در واقع اشکانیان تصویر خورشید را به عنوان نماد اصلی پادشاهی خود برگزیده بودند. اگرچه در جریان سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ نمونه‌ای واقعی از پرچم اشکانیان به جا نمانده است، اما در تصویر زیر می‌توانید طرحی که بر اساس توصیف‌های به جا مانده از این درفش ساخته شده است را مشاهده نمایید.

 

پس از پایان یافتن سلسله‌ی اشکانی نوبت به فرمانروایی پادشاهان ساسانی بر ایران رسید. برخلاف اشکانیان که میراث‌دار بسیاری از فرهنگ‌های به جا مانده از سلوکیان بودند، ساسانیان توجه بیشتری به دوران گذشته و فرهنگ‌های باقی مانده از ایران باستان و آداب رایج در زمان هخامنشیان نشان دادند. از همین رو پرچم اصلی ایران در آن زمان نیز به یکی از نمادهای مهم اساطیری ایران باستان یعنی درفش کاویانی تبدیل شد.

در تصویر زیر می‌توانید نمونه‌ای طراحی شده از پرچم ایران در دوران ساسانی یا همان درفش کاویانی را مشاهده نمایید. در مجموع شاید بتوان سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ را گسترده‌تر از توضیحاتی که به آن اشاره کردیم دانست. در واقع ما در این مطلب تنها به مهمترین نکات مربوط به سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ و دوران پیش از اسلام اشاره کردیم.

 

سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ و دوران پس از اسلام

در دوران پس از اسلام، کشور ایران تا مدت‌ها از وجود یک حکومت مرکزی یک‌پارچه بی‌بهره بود. البته در این دوران سلسله‌های متعددی سر کار آمدند که هر کدام توانستند بر بخش‌هایی از ایران حکومت کنند. همچنین در دوران مذکور کشور ایران بارها توسط اقوام و کشورهای بیگانه تصرف شد و سلسله‌های متعددی که بومی به شمار نمی‌رفتند بر ایران سیطره یافتند. از همین رو طرح کلی پرچم ایران در طول تاریخ پس از اسلام با دگرگونی‌های فراوانی همراه بود. دگرگونی‌هایی که تنها در قالب یک مطلب یا مقاله نمی‌توان به تمام آنها اشاره کرد.

به همین دلیل بهتر است در طول زمان جلو بیاییم و برای بررسی این دگرگونی‌ها در طول تاریخ به دورانی نزدیک به زمان معاصر برسیم. دورانی که کشور ایران بالاخره از یک حکومت مرکزی مقتدر و یک‌پارچه برخوردار شد و تکه‌های مختلف ایران تحت لوای یک پرچم واحد متحد شدند. این امر در دوران صفویه رخ داد و پس از سال‌های سال مردم ایران توانستند شاهد چیره شدن یک سلسله‌ی واحد بر کل جغرافیای کشور باشند.

در تصویر زیر مهمترین و شناخته شده‌ترین پرچمی که در دوران صفویان توسط پادشاهان این سلسله مورد استفاده قرار می‌گرفت قابل مشاهده است. صفویان برای هر چه یک‌پارچه‌تر کردن ایران از یک سو مذهب شیعه را به عنوان مذهب اصلی کشور انتخاب کردند و از سوی دیگر برای جلب نظر مردم به سراغ استفاده از نمادهای قدیمی و ملی رفتند.

این دو موضوع به خوبی در نوع طراحی پرچم رسمی ایران در دوران صفویه نمود یافته است. به بیان دقیق‌تر رنگ سبز این پرچم بر جنبه‌ی مذهبی سیاست صفویان دلالت دارد و نماد شیر و خورشید موجود در این پرچم نیز جنبه‌های ملی سیاست آنها را در بر می‌گیرد.

در واقع از نماد شیر و خورشید، چه به صورت ترکیبی و چه به شکل مجزا، در دوران باستان و در زمان هخامنشیان نیز بسیار استفاده می‌شد. موضوعی که در تعاد قابل توجهی از نگاره‌ها یا سایر آثار به جا مانده از آن دوران به خوبی قابل مشاهده است.

البته باید به این نکته اشاره کرد که در زمان صفویان تنها از پرچم بالا به عنوان پرچم رسمی ایران استفاده نمی‌شد. در واقع بسیاری از پادشاهان صفوی برای نشان دادن تفاوت‌هایی که با اسلافشان داشتند از پرچم مختص به خود استفاده می‌کردند. به این معنی که با جایگزین شدن یک پادشاه به جای پادشاه قبلی، پادشاه جدید سعی می کرد از نماد منحصر به خود استفاده کند. نمادی که گاه حتی پرچم رسمی کشور را نیز در بر می‌گرفت.

با این حال مهمترین، شناخته شده‌ترین و رایج‌ترین پرچمی که در طول دوران سلطنت پادشاهان صفوی مورد استفاده قرار می‌گرفت همین پرچمی است که در تصویر بالا آن را مشاهده می‌کنید.

به هر حال پس از سقوط سلسله‌ی صفویان نوبت به پادشاهی نادر شاه افشار و آغاز سلسله‌ی افشاریان رسید. در این میان تحول شکل پرچم ایران در طول تاریخ نیز سیر همیشگی خود را طی نمود. البته باید اعتراف کرد که سیر تحول شکل پرچم ایران در طول تاریخ پس از سلسله‌ی صفویان یعنی از آغاز این سلسله تا پایان حکومت پهلوی فراز و نشیب چندانی را طی نکرد. به بیان دقیق‌تر در طول زمانی نزدیک به ۵۰۰ سال نمادهای اصلی به کار رفته در پرچم ایران یعنی شیر و خورشید دست نخورده باقی ماند و دستخوش تغییرات کلی و بنیادین نشد.      

این امر را در دوران پادشاهی نادر شاه افشار نیز می‌توان مشاهده کرد. به این معنی که نماد اصلی پادشاهی در سلسله‌ی افشاریان نیز همان شیر و خورشید دوران صفویان بود. البته نادر شاه افشار از پرچم‌های مختلفی با رنگ‌های قرمز، آبی، سفید و زرد برای سپاه خود استفاده می‌کرد. افرادی که تا حدودی با موسس سلسله‌ی افشاریان آشنا هستند حتما از این موضوع با خبرند که نادر شاه افشار اکثر دوران پادشاهی خود را در میدان نبرد به سر برد و از همین رو ارتش برای او از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.

با این حال و با وجود استفاده از پرچم‌های رنگین مذکور برای ارتش توسط او، نادر شاه نامه‌های سلطنتی را با نماد پادشاهی خود یعنی شیر و خورشید مهر و موم می‌کرد. نمادی که در واقع همان نماد شیر و خورشید سلسله‌ی صفویان بود و می‌توانید آن را در تصویر بالا مشاهده نمایید.
  

پس از افشاریان بار دیگر کشور ایران از وجود یک حکومت مقتدر مرکزی بی نصیب ماند و همانند زمان پیش از سلسله‌ی صفویان بخش‌های مختلف ایران به دست حاکمان گوناگون اداره می‌شد. البته در زمان حکمرانی زندیان این امر تا حدی کم‌رنگ جلوه می‌کرد. با این حال حتی در آن زمان هم اوضاع کشور مانند دوران افشاریان یا صفویان اداره نمی‌شد. به همین دلیل می‌توان گفت که سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ آن زمان کم و بیش متوقف باقی ماند.

پس از روی کار آمدن سلسله‌ی قاجاریان کشور ایران بار دیگر شرایطی مشابه با دوران صفویان را تجربه کرد. به این معنی که بار دیگر یک حکومت مقتدر و مرکزی بر سرتاسر ایران حاکم شد. هر چند که در بخشی از دوران سلطنت قاجاریان نوع اداره‌ی مملکت به شکل ملوک‌الطوایفی بود. به هر حال تا پیش از به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه قاجار تغییر چندان قابل توجهی در پرچم ایران به وجود نیامد و روند دگرگونی پرچم ایران در طول تاریخ آن زمان نیز متوقف باقی ماند. در واقع نخستین شاهان قاجار کم و بیش از همان نماد پادشاهی نادر شاه افشار به عنوان نماد پادشاهی خود و نشان اصلی پرچم ایران استفاده می‌کردند.

اما پس از به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه تغییرات نسبتا قابل توجهی در شکل و شمایل پرچم ایران به وجود آمد. در واقع از زمان او بود که سه رنگ کنونی پرچم ایران یعنی سبز و سفید و سرخ به این پرچم اضافه شد. علاوه بر آن به منظور هرچه تاثیرگذارتر جلوه کردن نماد اصلی این پرچم یعنی شیر و خورشید، شمشیری در دست شیر قرار گرفت و یال و کوپال آن نیز پر و پیمان‌تر از قبل شد.

می‌توان این گونه ادعا کرد چهره‌ی شیری که در وسط پرچم ایران وجود دارد، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه از قامت شیر آسیایی، که با نام شیر ایرانی نیز شناخته می‌شود، خارج گردید و به شکل و شمایل شیرهای آفریقایی شبیه شد. در واقع تفاوت اصلی شیرهای آفریقایی و آسیایی به طور عمده در بزرگی جثه و انبوهی یال آنها خلاصه می‌شود. به این معنی که شیر آفریقایی جثه‌ی بزرگ‌تر و یال‌های انبوه‌تری نسبت به شیر آسیایی یا ایرانی دارد.

جالب این جا است که نسل شیر آسیایی یا ایرانی در کشور ما نیز در همان زمان قاجار منقرض شد. حتی بر طبق برخی روایت‌ها این امر در دوران سلطنت ناصرالدین شاه اتفاق افتاد. به هر حال از زمان به تخت نشستن ناصرالدین شاه قاجار تا زمان پایان یافتن سلسله‌ی قاجاریان پرچم ایران به همان نشانی تبدیل شد که در تصویر بالا مشاهده می‌شود. البته نیمی از تصویر بالا به پرچم رسمی ایران در ابتدای سلسله‌ی قاجاریان اختصاص یافته است.

   

سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ و دوران معاصر

سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ معاصر در ابتدای امر و در دوران حکومت پهلوی متوقف ماند و پس از آن یعنی در سال ۱۳۵۷ خورشیدی ادامه یافت. به عبارت بهتر پس از انقراض سلسله‌ی قاجاریان و آغاز حکومت پهلوی تغییر خاصی در پرچم ایران صورت نگرفت و همان پرچم زمان قاجار به عنوان پرچم رسمی کشور برگزیده شد.

از آن جا که سلسله‌ی پهلوی حکومتی مشروطه به شمار می‌رفت، در ادارات و ارگان‌های دولتی از همان پرچم دوران قاجار استفاده می‌شد. اما خاندان سلطنتی از پرچمی استفاده می‌کردند که اندکی با پرچم مذکور متفاوت بود. همان گونه که در تصویر بالا مشاهده می‌کنید، در پرچم سلطنتی خاندان پهلوی یک تاج نیز بر بالای نماد شیر و خورشید نقش بسته بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ خورشیدی پرچم ایران نیز مانند نوع و شکل حکومت دچار تغییر شد. از آن جا که بسیاری از انقلابیون اعتقاد داشتند که نماد شیر و خورشید نشان ویژه‌ی خاندان پهلوی است، این نماد از وسط پرچم ایران حذف شد و نماد الله جای آن را گرفت.

البته همان گونه که در این مطلب مشاهده کردیم نماد شیر و خورشید به خاندان پهلوی تعلق ندارد. بلکه این نشان یک نماد ملی محسوب می‌شود که قدمت آن به ابتدای تاریخ و دوران هخامنشیان می‌رسد. این موضوع در سال ۱۳۸۴ خورشیدی توسط مجلس شورای اسلامی نیز مورد تایید قرار گرفت. به این معنی که بخش تحقیق و تفحص مجلس شورای اسلامی با بررسی اسناد تاریخی به جا مانده از زمان‌های گذشته، نماد شیر و خورشید را یک نماد ایرانی و ملی نامید و آن را بی ارتباط با خاندان پهلوی دانست.

به هر حال در مطلب پیش رو به اتفاق یکدیگر با سیر تحول پرچم ایران در طول تاریخ آشنا شدیم. البته به طور حتم سیر دگرگونی پرچم ایران در طول تاریخ فراز و نشیب‌های دیگری را نیز تجربه کرده است. فراز و نشیب‌هایی که یا در لا به لای دالان‌های زمان گم شده‌اند یا مجال پرداختن به آنها در این مطلب فراهم نشد.