آشنایی با دستگاه نوا

ستاره | سرویس هنر – موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه با نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز به نام‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و اصفهان است. در این مقاله به معرفی دستگاه نوا پرداخته‌ایم، اما قبل از بررسی و معرفی دستگاه نوا ابتدا لازم است بدانیم دستگاه در موسیقی به طور کلی چه معنایی دارد.

 

 

دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی

پیش از اینکه استفاده از کلمه دستگاه در دروان قاجار رواج یابد از واژه مقام استفاده می‌شده است. دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است. «گاه» به معنای پرده ساز است و دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را دارد.

حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ آهنگ یا لحن در کل مجموعه‌ی هفت دستگاه و پنج آواز ایرانی وجود دارد که به هریک از این آهنگ‌ها در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» می‌گویند، اینکه هر گوشه متعلق به چه دستگاه یا آوازی است بستگی به ویژگی های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی هر کدام دارد.

تفاوت اصلی آواز با دستگاه به تعداد گوشه‌ها بازمی‌گردد و تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین آواز و دستگاه از نظر حالت، نت‌های شاهد و ایست با هم تفاوت‌هایی دارند. آواز‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی به دلیل یکسان بودن کوک آن‌ها با دستگاه شور از متعلقات دستگاه شور و آواز اصفهان نیز به خاطر یکسان بودن کوک آن با دستگاه همایون از متعلقات دستگاه همایون محسوب می‌شود.

 

 

دستگاه نوا

نوا یکی از دستگاه‌های هفت گانه‌ی موسیقی ایران است و دومین مقام از دوازده مقام اصلی موسیقی قدیم ایران به حساب می‌آید. نوا از دستگاه‌هایی است که خوانندگان و نوازندگان موسیقی به ندرت سمت آن می‌روند و خوانندگان جوان بیشتر به شور و متعلقات آن (به علت سادگی و روان‌تر بودن) تمایل دارند. به همین دلیل اساتیدی هم که اثری در این دستگاه دارند، آن اثر تبدیل به یکی از ماندگارترین و زیباترین آثار آنان شده است. مانند اثر نی‌نوا حسین علیزاده یا اثر چهره به چهره محمدرضا لطفی. همچنین آثار نوا، مرکب خوانی و دود عود پرویز مشکاتیان نیز متعلق به دستگاه نواست.

 

حس و حال دستگاه نوا

قطعات دستگاه نوا نه شاد هستند و نه غمگین و حزن‌انگیز. نوا معمولاً در آخر مجالس نواخته می‌شود و اشعار آن بیشتر حس و حال عارفانه دارد. دستگاه نوا در انسان آرامشی همراه با سکون و سکوت ایجاد می‌کند. با گوش دادن به این موسیقی حسی همچون سبکی و معلق بودن بر روی امواج دریا به انسان دست می‌دهد و به نوعی آرامبخش است.  

 

نحوه ساختن یک گام نوا

دستگاه نوا همانند درجه چهارم شور است. به این معنی که اگر شور “ر”  داشته باشیم، گام نوای آن می‌شود نوای “سل” (ر می‌ فا سل).

ویژگی‌های گام نوا

• گام نوا با تونیک شروع نمی‌شود؛ و درجه اول آن درجه پنجم شور است.
• دارای دانگ‌های نامساوی است.
• پرده‌های آواز نوا با شور تفاوتی ندارد و علامت‌های سرکلید شور و نوا نیز یکی است.
• گام نوا محسوس ندارد.
• فواصل گام نوا عبارتند از: یک پرده، نیم پرده، یک پرده، یک پرده، سه ربع پرده، سه ربع پرده، یک ربع پرده

 

گوشه‌های مهم دستگاه نوا

گوشه‌های مهم دستگاه نوا عبارتند از: درآمد، بیات راجع، نیشابورک، نهفت، گوشت (با تلفظ gavesht)، عراق، خجسته، محیر، حسینی، حزین و رهاب.

 

توضیح برخی گوشه‌های مهم دستگاه نوا

• در آمد: نت شاهد درجه اول است.
• بیات راجع: نت شاهد درجه دوم است.
• نیشابورک: نت شاهد درجه سوم است.
• نهفت: یکی از گوشه‌های مهم دستگاه نوا است. نت شاهد درجه پنجم است.
• گوشت: نت شاهد درجه دوم است. با این گوشه می‌توانیم وارد دستگاه شور شویم. مثلا اگر در حال نواختن نوای سل هستیم با این گوشه وارد شور سل می‌شویم.

 

در پایان قطعه چهارمضراب دود عود در دستگاه نوا اثر آهنگساز و نوازنده سنتور پرویز مشکاتیان را با هم می‌شنویم: