هارمونی در موسیقی چیست؟

ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – می‌توان گفت دانش هارمونی در اصل از طبیعت گرفته شده است. زیرا در طبیعت بعضی ازصداها و آوا‌ها با هم متناسب و هماهنگ‌اند و برخی دیگر هیچ هماهنگی با یکدیگر ندارند. پس در آغاز این دانش از طبیعت گرفته شد و رفته رفته با پیشرفت در علم موسیقی،‌هارمونی نیز به صورت علمی جداگانه درآمد. درواقع بررسی‌های اولیه‌ی انسان برای پیدا کردن «هماهنگی» آوا‌ها در قرون وسطی شروع شد و کم کم پیشرفت کرد تا در قرن هفدهم میلادی به جایی رسید که موسیقیدان‌های بزرگ اروپایی قطعات موسیقی خود را بوسیله‌ی این دانش کامل‌تر و بهتر از سابق کردند.

متاسفانه در کشور ما تا چند سال پیش، هارمونی در موسیقی جایگاهی نداشت و تنها در موسیقی نظامی دیده می‌شد. هنوز هم خیلی از افراد با آن آشنایی زیادی ندارند. به عبارت دیگر گوش ایرانیان به شکلی تربیت نشده است که بتواند چند آوا را در آن واحد درک کند و از هماهنگی آن لذت ببرند، به جز کسانی که موسیقی فرنگی و ارکستر زیاد شنیده‌اند و یا در این زمینه کار کرده‌اند. هارمونی یکی از مباحث بسیار پیچیده‌ی موسیقی است که آموختن و یادگیری آن مستلزم گذراندن کلاس‌های هارمونی زیر نظر اساتید موسیقی است، ولی در این مقاله به طور خلاصه به تعریف هارمونی و انواع آن می‌پردازیم.

هارمونی در موسیقی

هارمونی در موسیقی عبارت است ازصدا‌های مختلفی که در یک آن همگی به گوش می‌رسند و با هم هماهنگی داشته باشند به گونه‌ای که برای شنونده لذت بخش باشد. در واقع هارمونی چند بخشی کردن موسیقی (دو صدایی، سه صدایی و …) به قصد ساختن ملودی‌هایی زیباتر ازملودی تک بخشی با توجه به تناسب آکوردهاست. یک آهنگساز، برای ایجاد هارمونی با آزمایش آکورد‌های گوناگون، متناسب‌ترین آکورد‌ها با حالت ملودی را انتخاب می‌کند.
هر فردی که بخواهد دانش هارمونی را فرا بگیرد قبل از آن باید تسلط کافی بر تئوری مقدماتی موسیقی داشته باشد. ولی ارائه کلیه مطالب تئوری در این مجال کم ممکن نیست، لذا فقط چند اصطلاح مورد نیاز را تعریف کرده و سپس به معرفی انواع هارمونی می‌پردازیم.

فاصله یا بعد: در موسیقی امروز فاصله یا بعد به مفهوم فاصله بین دو نت موسیقی یا همان اختلاف فرکانس موجود بین آن‌هاست. مثلا اختلاف صدایی که گوش بین دو نت سی و می درک می‌کند.
آکورد: زمانی آکورد ایجاد می‌شود که سه نت یا بیشتر هم‌زمان اجرا شوند. آکورد‌ها به شکل‌های مختلف ساخته و از روی هم قرار گرفتن فاصله‌های سوم، چهارم و… تشکیل می‌شوند.
کنسونانس (Consonance): فاصله‌ای در آکورد است که تأثیری مثبت و لذت بخش بر شنونده دارد.
دیسونانس (Dissonance): فاصله‌ای در آکورد است که نقطه مقابل کنسونانس قرار می‌گیرد و تأثیری تنش زا و نامطلوب دارد.

انواع هارمونی

آکورد‌ها طبق قوانین هارمونی و به صورت عمودی به هم وصل می‌شوند و بافت موسیقی را تشکیل می‌دهند. باتوجه به نحوه‌ی تشکیل و قرار گرفتن آکورد‌ها روی هم هارمونی‌های متفاوتی شکل می‌گیرد که در زیر به معرفی ۹ مورد از مهم‌ترین و پرکاربرد‌ترین آن‌ها می‌پردازیم.

۱- هارمونی کلاسیک

اگر آکورد‌ها از روی هم قرار گرفتن فاصله‌های سوم بوجود آیند به این نوع هارمونی، هارمونی کلاسیک می‌گویند. آکورد‌ها به شکل طبیعی، به صورت موازی و روی درجات گام به شکل افقی حرکت می‌کنند. در دانش هارمونی آکورد‌ها به چهار بخش تقسیم می‌شوند و در نتیجه آن، یکی از نت‌های آکورد سه صدایی در آخر باید تکرار شود.

۲- هارمونی کروماتیک

بعد از موسیقی کلاسیک، در دوره رمانتیک،‌ سبکی از موسیقی ایجاد شد که آهنگسازان دارای سبک‌های منحصر به فرد شده و در آثارشان بیشتر به بیان احساسات توجه کردند. آنان در آثار هنری خود به موضوعات جذابی مانند عشق، ایده‌های شخصی، احساسات غیرعادی و مالیخولیایی و حتی شیطانی پرداخته و با بیان الهامات خود از اشعار، قصه‌ها و شخصیت‌های اسطوره‌ای در قالب موسیقی رنگ‌های صوتی جدیدی کشف کردند.
از هارمونی کروماتیک برای رنگ و حرکت بخشیدن به موسیقی استفاده می‌شد و آکورد‌هایی که دربردارنده‌ی صدا‌هایی غیر از صدا‌های معمول در گام‌های رایج ماژور و مینور است، بیشتر مورد توجه بود. در موسیقی این دوره، آکورد‌های دیسونانس بسیار آزادتر از دوره‌ی کلاسیک به کار گرفته می‌شدند.

۳- هارمونی مدرن

با گذر زمان و پس از تثبیت هارمونی کلاسیک و رمانتیک، آهنگسازان و موسیقیدانان تلاش کردند تا خود را از محدوده‌ی بسته‌ی یک تنالیته آزاد کنند و با دور شدن هر چه بیشتر از اینکه تنالیته را مرکز قرار دهند، پایه‌های موسیقی قرن بیستم را بنا کردند. در واقع آنان در موسیقی به مرز بدون تنال رسیدند.

۴- امپرسیونیسم

کلود دبوسی آهنگساز فرانسوی اولین آهنگساز سبک امپرسیونیسم بود که هارمونی‌های کلاسیک، رمانتیک و همه قوانین رایج هارمونی در موسیقی را کنار گذاشت و به سمت ایده‌هایی رفت که به شدت شخصی و جدید بود و از وصل آکورد‌ها و گام‌های قدیمی و شرقی شکل گرفت. از ویژگی‌های این هارمونی در موسیقی امپرسیونیستی می‌توان به استفاده از گام‌های غیرمعمول و کلیسایی، حرکت موازی آکوردها، استفاده از آکورد با فواصل چهارم و پنجم به جای سوم و بکارگیری آکورد‌های دیسونانس پی در پی اشاره کرد.

۵- اکسپرسیونیسم

از ویژگی‌های سبک اکسپرسیونیسم این است که در این سبک از قوانین رایج هارمونی پیروی نمی‌کنند و با استفاده از ریتم‌های ناموزون، اصوات غیرمعمول (سازی) و (انسانی)، تعویض‌های سریع تنالیته و عدم درک شنونده از تنالیته اصلی، دیسونانس‌های شدید، استفاده هم‌زمان از دو تنالیته و فضاسازی‌های غیرمعمول در ارکستر، تلاش می‌کنند تا به احساسات درونی و ذهنی، حتی گاهی زشت و ناموزن باشند، بپردازند.

۶- پلی تنالیته

پلی تنالیته زمانی گفته می‌شود که دو یا چند تنالیته به‌طور هم‌زمان در یک قطعه شنیده شوند. روش‌های به کار گرفته شده در این شیوه مانند تاکید‌های نامنظم ریتم و الگو‌های متفاوت در ریتم و هارمونی باعث می شود که پیش‌بینی موقعیت بعدی در موسیقی توسط شنونده سخت شده و حالتی جدید و لذت بخش به موسیقی دهد.

۷- کوارتال

در هارمونی کورتال، آکورد‌های تشکیل دهنده بر اساس فاصله چهارم به وجود می‌آیند. در واقع در این سبک از هارمونی آوازهای فراموش شده از قرون وسطی دوباره گسترش یافت.

۸- آتونال

در اواخر قرن نوزدهم، چند تونالیتگی و تغییرات مدام تنالیته، باعث شد در استفاده از هارمونی و آکورد‌ها تحولی نو ایجاد شود و آهنگسازان آکورد و هارمونی در موسیقی را بدون در نظر گرفتن تنالیته به کار بردند. در واقع آتونالیته به معنی بدون تنالیته است. با توجه به این سبک از هارمونی مکتب دودکافونیک توسط آرنولد شوئنبرگ پایه‌گذاری شد.

۹- سریل

از تنظیم دوازده تن کروماتیک در یک ردیف سریالیسم شکل می‌گیرد. در ردیف سریالیسم، همه تن‌ها ارزش یکسانی دارند و برای اینکه هیچ مرکز صوتی یا تنالیته‌ای قابل تشخیص نباشد، از تکرار آن پرهیز می‌شود. این نوع موسیقی پیچیده و درک آن دشوار است.
آهنگسازان با بهره گرفتن از عناصری مانند ریتم، سازبندی و رنگ‌آمیزی این سبک را تکامل داده و به سبک “سریالیسم همه جانبه” رسیدند که زمینه‌ای شد برای خلق موسیقی الکترونیک.

باتوجه به تنوع و گستردگی انواع هارمونی در موسیقی یادگیری و گذراندن دوره‌های آن به همه‌ی کسانی که می‌خواهند موسیقی کار کنند به خصوص آهنگسازان توصیه می‌شود.