آشنایی با دستگاه سه گاه

ستاره | سرویس فرهنگ هنر – موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه با نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز به نام‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، اصفهان است. یکی از علت‌های این طبقه‌بندی تفاوت در حالات شنیداری و احساسی متفاوت یا متمایزی است که شنونده با شنیدن هرکدام از این دستگاه‌ها یا آواز‌ها احساس می‌کند. یکی از دلایل اصلی ایجاد این حالات متفاوت در شنونده، کوک متفاوت در ساز است و عامل اصلی دیگر آن، غالب بودن اجرا و بیان و تاکید یک نت خاص هنگام اجراست. قبل از بررسی و معرفی دستگاه سه گاه بهتر است با کلمه دستگاه در موسیقی بیشتر آشنا شویم.

تعریف دستگاه و آواز

واژه دستگاه از زمان دوره قاجار در موسیقی ایرانی رواج یافته است و تا قبل از آن به جای دستگاه از واژه‌ی مقام استفاده می‌کردند. دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است. در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را داشته است.

موسیقی امروز ایران شامل تعدادی آهنگ یا لحن است. این تعداد آهنگ که به طور متوسط بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ عدد هستند، در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شوند و بر حسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است.

تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند. آواز‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز‌ها با دستگاه شور) و آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز با دستگاه همایون) هستند.

دستگاه سه گاه

حس و حال دستگاه سه گاه

دستگاه سه‌گاه، بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه توام با امیدواری، مناسب است. نغمه‌های آوازی موجود در سه‌گاه، بسیار غم انگیز هستند،‌ در آن حد که ناله‌های جانسوز آن به عمق وجود آدمی نفوذ کرده و بنیاد آن را از جا می‌کند. حال و هوای دستگاه سه گاه راز و نیاز عاشقان دور از هم یا بیچارگی بی‌نوایان را بیان می‌کند.

بعضی از آواز‌های سه گاه علاوه بر حالت حزن و اندوه حالتی حماسی به خود می‌گیرد که شعر‌های این گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب می‌کنند (مانند گوشه رجز).

قابل ذکر است که نغمه‌های شاد فراوانی نیز در این دستگاه ساخته و اجرا شده‌اند که می‌توان به آهنگ «گل اومد بهار اومد» ساخته مجید وفادار با شعری از بیژن ترقی اشاره کرد.

باید خاطرنشان کرد که حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و به‌ویژه در گوشه «مخالف»، حال و هوایی بسیار باشکوه دارد.

نحوه ساختن یک گام سه گاه

ویژگی‌های گام سه گاه

• سه گاه گامی مستقل دارد که نه به گام بزرگ و کوچک شبیه است و نه با شور و همایون ارتباط دارد.
• این گام دارای دانگ‌های نامساوی است.
• از آنجا که تناسب فواصل درجات سه گاه با درجات گام چهارگاه تا حدودی مساوی است؛ لذا اغلب گوشه‌های معروف چهار گاه در سه گاه نیز نواخته می‌شوند. مثل گوشه‌های زابل، حصار، مخالف، مغلوب و مویه.
• درجات مهم گام سه‌ گاه عبارتند از: درجه یک (تونیک)، درجه سوم (شاهد) و درجه پنجم (نمایان) که درجه سوم مهم‌تر از بقیه درجات است.

نام گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه

نغمه، کرشمه، زنگ شتر، زنگوله، بسته نگاربسته، مویه، حزین، شاه خطایی یا ختایی (حدی) تخت طاقدیس، رجز یا پهلوی.

توضیح برخی گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه 

•  درآمد: معمولاً همه دستگاه‌ها با گوشه‌ای به نام درآمد که نشان‌دهنده حالت دستگاه است شروع می‌شوند که نوازنده و خواننده را برای ورود به حال و هوای دستگاه آماده می‌کند. به همین دلیل نام دیگر آن «گشایش» است. نت شاهد درآمد همان درجه اول گام است.
•  زابل: گوشه زابل بر درجه سوم گام تاکید دارد. به عبارت دیگر نت شاهد آن درجه سوم است. از گوشه زابل این دستگاه به راحتی می‌توان به آواز افشاری و گوشه شهناز شور رسید.
•  مویه: گوشه مویه بر درجه پنجم گام تاکید می‌کند و حالتی مانند شور دارد.
•  مخالف: گوشه مخالف،‌ بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با دیگر گوشه‌های سه‌گاه متفاوت است. می‌توان از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز استفاده کرد.

در پایان قطعه چهارمضراب مخالف سه گاه اثر استاد فرامرز پایور را با هم می‌شنویم: