ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – دنیای موسیقی سنتی ایرانی، بزرگ و برای خیلی‌ها نسبتا ناشناخته است. برای شناخت و درک عمیق موسیقی ایرانی لازم است که با یک سری اصطلاحات موسیقی آشنا شویم. یکی از این اصطلاحات گوشه است. بدون آشنایی با واژه‌ی گوشه و ویژگی‌های آن اجرای موسیقی دستگاهی ایران ممکن نمی‌شود و همچنین بدون نشان دادن ویژگی‌های یک گوشه در یک اجرا نمی‌توان آن اجرا را در دسته‌ی موسیقی دستگاهی ایران به حساب آورد. پس شناخت گوشه و ویژگی‌های آن امری ضروری است که در این مقاله به آن می‌پردازیم.
از آنجا که گوشه زیر مجموعه و عضو کوچک‌تر ردیف در موسیقی ایرانی است، بهتر است ابتدا ببینیم ردیف چه معنا و مفهومی دارد.
ردیف در موسیقی
ردیف مجموعه‌ای از دستگاه‌ها و آواز‌ها (و گوشه‌های این دستگاه‌ها) در موسیقی ایرانی است. امروزه از ردیف موسیقی ایرانی برای تعلیم و آموزش استفاده می‌شود.
در گذشته هم منظور از ردیف ترتیب و توالی گوشه‌ها در یک دستگاه بود که از آن برای آموزش نوآموزان استفاده می‌کردند و نوازندگان و خوانندگان ماهر نیازی به رعایت دقیق آن نداشتند.
ردیف موسیقی شامل هفت دستگاه (شور، ماهور، نوا، همایون، سه گاه، راست و پنجگاه و چهارگاه) و پنج آواز (ابوعطا، بیات ترک، دشتی وافشاری که در کوک شور نواخته می‌شوند و آواز بیات اصفهان که در کوک همایون نواخته می‌شود) است.
در گذشته هم منظور از ردیف ترتیب و توالی گوشه‌ها در یک دستگاه بود که از آن برای آموزش نوآموزان استفاده می‌کردند و نوازندگان و خوانندگان ماهر نیازی به رعایت دقیق آن نداشتند.
ردیف موسیقی شامل هفت دستگاه (شور، ماهور، نوا، همایون، سه گاه، راست و پنجگاه و چهارگاه) و پنج آواز (ابوعطا، بیات ترک، دشتی وافشاری که در کوک شور نواخته می‌شوند و آواز بیات اصفهان که در کوک همایون نواخته می‌شود) است.
گوشه در موسیقی
به هر یک ازآهنگ‌ها و نغمه‌های موسیقی در مجموعه‌ی ردیف یک گوشه گفته می‌شود. گوشه‌ها قطعه‌های ثبت شده از موسیقی سنتی ایرانی هستند که در طول زمان توسط استادان موسیقی ایرانی گردآوری و دسته بندی شده است و به هنرجویان آموزش داده می‌شود.
تعداد کل گوشه‌های هفت دستگاه و پنج آواز موسیقی ایرانی بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ است.
تعداد کل گوشه‌های هفت دستگاه و پنج آواز موسیقی ایرانی بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ است.
از گوشه‌ها برای خلق قطعه‌های موسیقی استفاده می‌شود که معمولاً به شکلی ثابت برای آموزش ردیف به کار می‌روند. گوشه در زمان اجرا می‌تواند سوژه‌ی بداهه‌نوازی و خلق آهنگ‌های جدید باشد. از طرفی پرداختن به ویژگی‌هایی که باید به آنها پرداخته شود تا شخصیت یک گوشه را نشان دهد، محدودیت‌هایی را برای نوازنده ایجاد می‌کند.
انواع گوشه‌ها و نقش آنها
شاه گوشه
به برخی از گوشه‌ها که کاربرد و اهمیت بیشتری دارند شاه گوشه می‌گویند. شاه‌گوشه‌ها طولانی‌تر از دیگر گوشه‌ها بوده و معرف دستگاه خود هستند.
گوشه‌های اصلی
گوشه‌های اصلی بر یک نت موسیقی ویژه تاکید و یک مد خاص را معرفی می‌کنند. همیشه اولین گوشه که تاکید بر اولین نت گام می‌کند را “درآمد” می‌نامند. ویژگی گوشه‌های اصلی این است که خود دارای گوشه‌های فرعی هستند. مثلا گوشه چکاوک در دستگاه همایون شامل “نی داوود” و گوشه حجار در ابو عطا شامل “چهار پاره” است.
گوشه‌های مرکب نوازی
از این گوشه‌ها برای تغییر دستگاه (رفتن از دستگاهی به دستگاه دیگر) استفاده می‌کنند. مانند:
- گوشه دلکش در ماهور که با آن وارد دستگاه شور می‌شوند.
- گوشه شکسته در ماهور و بیات ترک که با آن وارد آواز افشاری می‌شوند.
- گوشه راک در دستگاه ماهور که با آن وارد آواز اصفهان می‌شوند.
- گوشه عشاق در اصفهان که با آن وارد دستگاه شور می‌شوند.
گوشه‌های ریتمیک
این گوشه‌ها خود بر دو نوع هستند:
۱. گوشه‌هائی که دارای ساختار ملودیک و ریتمیک هستند و می‌توان آنها را در غالب بسیاری از دستگاه‌ها و گوشه‌های اصلی دیگر اجرا کرد، مانند گوشه‌های کرشمه، چهار پاره، زنگوله، مثنوی، ساقی نامه، عراق و …
۱. گوشه‌هائی که دارای ساختار ملودیک و ریتمیک هستند و می‌توان آنها را در غالب بسیاری از دستگاه‌ها و گوشه‌های اصلی دیگر اجرا کرد، مانند گوشه‌های کرشمه، چهار پاره، زنگوله، مثنوی، ساقی نامه، عراق و …
۲. گوشه‌هائی که دارای ریتم هستند ولی فقط در یک دستگاه و گوشه خاص اجرا می‌شوند، مانند رامکلی در ابوعطا، لیلی مجنون و بختیاری در همایون، سوز و گداز در اصفهان، شهابی و مهربانی در بیات ترک و …
گوشه کرشمه
دارای وزنی است که می‌توان آن را در همه دستگاه‌ها و همه گوشه‌ها اجرا کرد.
اجزای یک گوشه
هر گوشه در موسیقی دارای ویژگی ها و اجزایی است که عبارتند از:
۱. آغازین: معمولاً عبارتی کوتاه و با ریتم خاص است.
۲. معرف: مهم‌ترین بخش گوشه است که شامل ملودی خاص یا دیگر ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن گوشه را از دیگر گوشه‌ها متمایز و نت شاهد را معرفی می‌کند.
۳. گسترشی: اغلب شامل افزایش یا کاهش پلکانی بخش معرف است.
۴. تکمیلی: این بخش به گوشه‌ای خاص تعلق ندارد و معمولاً دارای جمله‌های تحریری در آواز، یا بافت مضرابی در ساز است.
۵. پایانی: این بخش گوشه را «به ثمر می‌رساند» یعنی برای اتمام آماده می‌کند؛ از آنجا که بیشتر گوشه‌ها روندی بالا رونده دارند بخش پایانی معمولاً به شکل یک فرود پایین رونده اجرا می‌شود.
۶. ختم: جمله‌ای کوتاه و قاطع با قابلیت پایان‌دهندگی گوشه است.
۲. معرف: مهم‌ترین بخش گوشه است که شامل ملودی خاص یا دیگر ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن گوشه را از دیگر گوشه‌ها متمایز و نت شاهد را معرفی می‌کند.
۳. گسترشی: اغلب شامل افزایش یا کاهش پلکانی بخش معرف است.
۴. تکمیلی: این بخش به گوشه‌ای خاص تعلق ندارد و معمولاً دارای جمله‌های تحریری در آواز، یا بافت مضرابی در ساز است.
۵. پایانی: این بخش گوشه را «به ثمر می‌رساند» یعنی برای اتمام آماده می‌کند؛ از آنجا که بیشتر گوشه‌ها روندی بالا رونده دارند بخش پایانی معمولاً به شکل یک فرود پایین رونده اجرا می‌شود.
۶. ختم: جمله‌ای کوتاه و قاطع با قابلیت پایان‌دهندگی گوشه است.
علل نام گذاری اسامی گوشه‌ها در موسیقی
نام هر یک از گوشه‌های موسیقی به مکان‌ها، افراد، طبیعت و… بازمی‌گردد که می‌توان آنها را به شکل زیر دسته‌بندی کرد.
- اسامی برخی از گوشه‌ها برگرفته از محل‌های گوناگون سرزمین کهن ایران مانند زابل، عراق، خاوران، آذربایجانی، بختیاری، گیلکی، شوشتری و… است.
- برخی برگرفته از نام‌های بزرگان موسیقی و اهل هنر هستند، مانند محمدصادقخانی و مهدی ضرّابی (در آواز بیات ترک)، مرادخانی (در دستگاه ماهور)، نی داوود (در دستگاه همایون)، جوادخانی (نوعی تحریر در گوشه رضوی دستگاه شور)، حسن موسی (در آواز ابوعطا) و…
- برخی دیگر از گوشه‌ها توصیف طبیعت و جلوه‌های آفرینش هستند، مانند سپهر، بحر نور، چکاوک، سارنج، نوروز عرب و عجم و…
- برخی حکایت کننده مسائل عاطفی و احساسی هستند مانند حزین، مویه؛، راز و نیاز، سوز و گداز، کرشمه، جامه دران و…
- نام برخی گوشه‌ها برگرفته از داستان‌های ادبی و عاشقانه مانند خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و… است.
- برخی نیز از صدا‌های پیرامون گرفته شده است؛ مانند زنگ شتر – زنگوله – ناقوس – قطار و…
در آخر گوشه دیلمان از آواز دشتی را با هم می‌شنویم:
