دستگاه چهارگاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. این دستگاه از نظر علم موسیقی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است. عده‌ای از صاحب نظران دستگاه چهارگاه را به خاطر این که دارای دو دانگ متقارن است، دستگاه اصلی می‌دانند.
ستاره | سرویس هنر – ردیف موسیقی ایرانی از دو بخش اصلی و فرعی تشکیل شده است. بخش اصلی آن شامل هفت دستگاه و بخش فرعی آن شامل پنج آواز است. نام هفت دستگاه عبارت است از شور، همایون، سه‌گاه، چهارگاه، نوا، ماهور و راست پنجگاه و نام پنج آواز عبارت است از ابوعطا، افشاری، بیات ترک، دشتی (این چهار آواز از متعلقات دستگاه شور بوده؛ به دلیل یکسان بودن کوک این آواز‌ها با کوک دستگاه شور) و اصفهان (از متعلقات دستگاه همایون است).
هر کدام از این دستگاه‌ها و آواز‌ها حال و هوا و طرفداران خاص خودشان را دارند. این هفت دستگاه، موسیقی اغلب نواحی ایران را دربر می‌گیرند.
در این مقاله به معرفی دستگاه چهارگاه پرداخته‌ایم، اما قبل از بررسی و معرفی دستگاه چهارگاه ابتدا لازم است بدانیم کلمه دستگاه در موسیقی به چه معنا و مفهومی است.
معنای دستگاه و آواز در موسیقی
واژه دستگاه از زمان دوره قاجار در موسیقی ایرانی رواج یافته است و تا قبل از آن به جای دستگاه از واژه‌ی مقام استفاده می‌کردند. دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است. در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را داشته است.
موسیقی امروزی ایران شامل تعدادی آهنگ یا لحن (به طور متوسط بین ۲۰۰ تا ۴۰۰) است. این تعداد آهنگ که در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شود، بر حسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است.
تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند. آواز‌های های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز‌ها با دستگاه شور) و آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز با دستگاه همایون) هستند.
دستگاه چهارگاه
از نظر علم موسیقی دستگاه چهارگاه یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است و برخلاف نظر عده‌ای از صاحب نظران معاصر که دستگاه شور را مهم‌ترین دستگاه موسیقی و مادر همه‌ی دستگاه‌های ایرانی می‌دانند، برخی همچون هرمز فرهت و داریوش صفوت، دستگاه شور را به خاطر اینکه قدمت کمتری دارد اصلی ندانسته و دستگاه چهارگاه را به خاطر این که دو دانگ متقارن دارد، دستگاه اصلی می‌دانند. عده‌ای نیز به خاطر ارتباط زیاد دستگاه چهارگاه و دستگاه سه‌گاه این دو را با هم برادر می‌دانند؛ چرا که هر دو دارای تعدادی گوشه همنام بود و ملودی مشابهی دارند. برای مثال در ردیف موسی معروفی، گوشه‌های زابل و حصار برای هر دوی این دستگاه‌ها آمده‌است.
حس و حال دستگاه چهارگاه
بعضی از دستگاه‌ها به زمان مشخصی از روز تعلق دارند و معمولا آن موقع روز است که شنیدنشان به دل آدم می‌چسبد. چهارگاه دستگاهی است که کاملا به صبح‌ها اختصاص دارد. کافی است یکی از آهنگ‌های این دستگاه را اول صبح یا در زمان خمودگی و کسالت گوش کنید تا انرژی‌تان برای یک روز کامل جفت و جور شود. این دستگاه گاهی نیز غم‌انگیز و دل‌شکسته و با توشه‌ای از متانت و وقار همراه است. می‌توان گفت آواز چهارگاه نمونه جامع و کاملی از تمام حالات و صفات موسیقی ملی ماست.
نحوه ساختن یک گام چهارگاه
دستگاه چهارگاه مانند گام ماژور غربی است با این تفاوت که درجه‌ی دوم و ششم ربع پرده کم می‌شود. مثلا چهارگاه دو مانند گام دوماژر است ولی درجه دوم (نت ر) و درجه ششم (نت لا) ربع پرده کم می‌شود.
ویژگی‌های گام چهارگاه
گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده است، چرا که در دو حالت دارای محسوس است.
چهارگاه را گامی کاملاً ایرانی و خالص می‌دانند.
گام چهارگاه با گام بزرگ (ماژور) ارتباط دارد چرا که مانند گام بزرگ بالا رونده است.
تمام گوشه‌های سه‌گاه را می‌توان در چهارگاه با تغییر مقام اجرا کرد. البته گام چهارگاه چند گوشه مخصوص به خود دارد که در گام سه‌گاه اجرا نمی‌شود.
گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه
درآمد، بدر، پیش زنگوله و زنگوله، زابل، حصار، مخالف، مغلوب، ساز بانک، حدی، پهلوی، منصوری
گوشه‌های مهم دستگاه چهارگاه به ترتیبی که در ردیف نواخته می‌شوند، عبارتند از:
درآمد: نت شاهد و نت خاتمه درجه اول است.
زابل: نت شاهد درجه‌ی سوم و نت ایست درجه سوم یا اول است. از طریق این گوشه می‌توان به
دستگا‌های دیگر وارد شد.
مویه: نت شاهد درجه سوم است و درجه پنجم ربع پرده کم می‌شود. نت ایست هم درجه چهارم می باشد.
حصار: با این گوشه می‌توان وارد چهارگاه درجه پنجم شویم. نت ایست درجه پنجم می‌باشد.
مخالف: نت شاهد درجه شش و نت ایست درجه چهار یا شش می‌باشد.
منصوری: نت شاهد و نت ایست درجه هشتم (همان درجه اول ولی در اکتاو) است، مثل درامد، ولی در اوج زده می‌شود.
زنگوله: در ردیف موسیقی از آن به فرنگ هم نام برده شده قطعه‌ای است در وزن ۶/۸ که در ادامه قطعه پیش زنگوله می‌آید. نت شاهد آن روی تونیک (درجه اول) چهار گاه است و گستره ملودی تا درجه پنجم گام چهارگاه است.
بعد از آشنایی با دستگاه چهارگاه و گوشه‌های آن، خالی از لطف نیست که به قطعه سلام از استاد حسن کسایی در این دستگاه گوش دهیم:
نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 10 آذر 1400
