ستاره | سرویس فرهنگ و هنر – موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه با نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز به نام‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و اصفهان است. در این مقاله ابتدا دستگاه را تعریف کرده و سپس به معرفی دستگاه همایون و آواز اصفهان پرداخته‌ایم.
دستگاه و آواز در موسیقی به معناست؟
پیش از دوره قاجار به جای واژه دستگاه از واژه‌ی مقام استفاده می‌کردند و این واژه پس از آن در موسیقی ایرانی رواج پیدا کرد. دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است و از آنجا که در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را داشته است.
موسیقی امروزی ایران بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ آهنگ یا لحن دارد. این تعداد آهنگ که در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شود، برحسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است.
تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند. آواز اصفهان به دلیل یکسان بودن کوکش با دستگاه همایون از متعلقات این دستگاه به حساب می‌آید.
دستگاه همایون
دستگاه همایون یکی از آن هفت دستگاه موسیقی ایرانی و بعد از دستگاه شور یکی از بزرگترین دستگاه‌هاست؛ چرا که علاوه بر گوشه‌های خود دارای یک زیرمجموعه (آواز اصفهان) نیز است که خود دارای چندین گوشه بوده و آوازی مستقل است. بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران و همچنین موسیقی زورخانه‌ها در دستگاه همایون اجرا می‌شود.
حس و حال دستگاه همایون
همان طور که از اسم این دستگاه پیداست، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد. نغمه‌های این دستگاه بمانند یک سخنران حرفه‌ای به شنوندگان خود پند و اندرز مى‌دهد. دستگاه همایون از غم و اندوه می‌گوید ودر مواردی غم موجود در دل این دستگاه سرسخت‌ترین دل را نیز محزون می‌کند.
نحوه‌ی پیدا کردن سلاح کلید یک گام همایون (سرکلید)
سرکلید دستگاه همایون همانند سرکلید شور (دستگاه شور) است، ولی درجه سوم نیم پرده زیاد می‌شود.
ویژگی‌های گام همایون
- مثل گام شور پایین رونده است، زیرا در حالت صعود محسوس ندارد.
- فواصل گام همایون به ترتیب عبارت است از:
دوم نیم بزرگ، دوم بیش بزرگ، نیم پرده، پرده، نیم پرده، پرده، پرده - دانگ‌های گام همایون مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک است و دانگ دوم از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل می‌شود.
نام گوشه‌های مهم دستگاه همایون
درآمدها، چکاوک، بیداد، عشاق، طرز، بختیاری، شوشتری، لیلی و مجنون، شکوه، موالیان،نی داوود، نفیر، فرنگ
توضیح و معرفی گوشه‌های مهم دستگاه همایون به ترتیبی که در ردیف نواخته می‌شوند
- درآمد: نت شاهد درجه دوم و نت ایست درجه اول گام است.
- چکاوک: نت شاهد درجه چهارم و نت ایست درجه دوم گام است.
- بیداد: نت شاهد درجه پنجم و نت ایست درجه چهارم یا پنجم است.
- شوشتری: نت شاهد درجه چهارم و نت ایست درجه دوم گام است و معمولا در اکتاو بالا اجرا می‌شود.
قطعه سنتور چهارمضراب همایون از استاد فرامرز پایور را با هم می‌شنویم:
آواز اصفهان
حس و حال آواز اصفهان
آواز اصفهان که از آوازهاى قدیم ایرانى است، آوازی جذاب و گیرا بوده و ریتمى بین شادى و غم دارد. حال و هوای بیات اصفهان تا حدودی با «گام مینور» در موسیقی غرب یکی است. زیبایی احساسی این آواز بسیار بالاست و بیشتر اشعار عاشقانه در این آواز خوانده می‌شوند.
نام گوشه‌های مهم آواز اصفهان
درآمد، بیات راجع، عشاق، جامه دران، سوز و گداز، مثنوی، هداوندی، صوفی نامه، خجسته، اصفهانک، بوسلیک، عشیران
و در آخر قطعه سنتور چهارمضراب اصفهان از استاد فرامرز پایور را با هم می‌شنویم:
