آشنایی با دستگاه شور و متعلقات آن

ستاره | سرویس هنر – موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه با نام‌های شور، سه گاه، همایون، چهارگاه، نوا، راست پنجگاه، ماهور و پنج آواز به نام‌های ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، اصفهان است. در این مقاله به معرفی دستگاه شور و متعلقات آن پرداخته‌ایم، اما قبل از بررسی و معرفی دستگاه شور ابتدا لازم است بدانیم کلمه دستگاه در موسیقی به چه معنا و مفهومی است.

تعریف دستگاه و آواز

واژه دستگاه از زمان دوره قاجار در موسیقی ایرانی رواج یافته است و تا قبل از آن به جای دستگاه از واژه‌ی مقام استفاده می‌کردند. دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است. در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود را داشته است.

موسیقی امروزی ایران شامل تعدادی آهنگ یا لحن (به طور متوسط بین ۲۰۰ تا ۴۰۰) است. این تعداد آهنگ که در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شود، بر حسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است.

تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند. آواز‌های های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز‌ها با دستگاه شور) و آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز با دستگاه همایون) هستند.

دستگاه شور

حس و حال دستگاه شور

قطعه سنتور چهارمضراب شور از استاد فرامرزپایور را باهم می شنویم:

نحوه ساختن یک گام شور

نحوه‌ی پیدا کردن سلاح کلید یک گام شور (سرکلید)

از اسم گام یک دوم نیم بزرگ بالا رفته، می‌رسیم به آخرین نت سرکلید، سپس سرکلید را طبق توالی بمل‌ها (اگر آخرین نت کرن است) و دیز‌ها (اگر آخرین نت سری است) کامل می‌کنیم.

مثال: می‌خواهیم سلاح کلید شوردو را پیدا کنیم:

• از اسم گام (نت دو) یک دوم نیم بزرگ بالا رفته، می‌شود: ر کرن
• سپس توالی بمل‌ها را تا رکرن کامل می‌کنیم، می‌شود: (از چپ به راست خوانده شود)

• از اسم گام (نت دودیز) یک دوم نیم بزرگ بالا رفته می‌شود: رسری
• سپس توالی دیز‌ها را تا رسری کامل می‌کنیم می‌شود: (از چپ به راست خوانده شود)

ویژگی های گام شور

• دارای گام مخصوصی است که به گام‌های ماژور و مینور شباهتی ندارد.
• فواصل گام شور به ترتیب عبارت است از:
  دو دوم نیم بزرگ، دو دوم بزرگ، یک دوم کوچک، یک دوم کوچک، دو دوم بزرگ.
• دانگ‌های گام شور مساوی نیستند، زیرا دانگ اول دارای دو دوم نیم بزرگ و یک دوم بزرگ است و دانگ دوم از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل می‌شود.
• گام شور پایین رونده است، زیرا در حالت صعود، محسوس ندارد.

نام گوشه‌ های مهم دستگاه شور

درآمدها، کرشمه، رهاب، نغمه، حزین، سلمک، خارا، قجر، رضوی، شهناز، قرچه، حسینی، مثنوی

گوشه‌های مهم دستگاه شور به ترتیبی که در ردیف نواخته می‌شوند،‌ عبارتند از:

• درآمد: نت شاهد و نت ایست درجه اول گام (تنیک) است. درآمد‌های اجرا شده در این دستگاه همگی در دانگ اول هستند.
• شهناز: نت شاهد درجه‌ی چهارم است و در گوشه شهناز درجه پنجم ربع پرده کاهش پیدا می‌کند. نت ایست هم همان نت تنیک است.
• قرچه: نت شاهد درجه ششم و نت ایست درجه چهارم است.
• رضوی: نت شاهد درجه هفتم و نت ایست درجه چهارم است.
• حسینی: گوشه‌ای است که با آن شور اوج می‌گیرد (گوشه حسینی را اوج شور می‌نامند). شاهد آن درجه هشتم است و نت ایست درجه چهارم و درجه دوم هم ربع پرده کاهش پیدا می‌کند.

معرفی و توضیح متعلقات شور

آواز ابوعطا

آواز ابوعطا تاکید روی درجه چهارم شور دارد.

حس و حال آواز ابوعطا: حال و هوای غمگینی دارد. آواز ابوعطا نوعی خواهش و تمنا از معشوق است و به نوعی گدائی عشق است. در عین حال سیار لطیف و ظریف است.

گوشه‌های مهم آواز ابوعطا: حجاز (از مهم‌ترین گوشه آواز ابوعطا است)، درآمدها، سیخی، گبری، شونی، خسرو و شیرین، چهارباغ

آواز بیات ترک

آواز بیات ترک تاکید روی درجه سوم شور دارد.

حس و حال آواز بیات ترک: ملودی‌های عرفانی و درویشی بیشتر در این آواز خوانده می‌شوند. در بیات ترک کمتر حزن و اندوه دیده می‌شود و بیشتر حالت خبری دارد. در این آواز خواننده برای معشوق از شرایط خود می‌گوید. اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی نیز در گوشه روح الارواح بیات ترک اجرا شده است.

گوشه‌های مهم آواز بیات ترک: درآمدها، فیلی، شکسته، جامه دران، روح الارواح، شهابی، قطار، مثنوی

آواز افشاری

آواز افشاری تاکید روی درجه چهارم شور دارد و نت درجه پنجم هم متغیر است.

حس و حال آواز افشاری: آوازی ناراحت‌کننده و دردناک است که از درد و اندوه درونى سخن می‌گوید و آواز مناجات و راز و نیاز با خداوند است.

گوشه‌های مهم آواز افشاری: درآمد‌ها، جامه دران، حزین، عراق، رهاب، قرایی، رهاوی، صدری

آواز دشتی

آواز دشتی تاکید روی درجه پنجم شور دارد؛ که همین درجه پنجم هم گاه متغیر می‌شود.

حس و حال آواز دشتی: غمی که در این آواز وجود دارد قادر است اشک هر کسی را دربیاورد! دشتی علاوه بر کاربردش در مراسم عزاداری، در موسیقی درمانی هم استفاده می‌شود. خیلی از روانشناس‌ها از این نوع موسیقی استفاده می‌کنند تا بیمار مورد نظر به راحتی احساساتش را بیرون بریزد و خودش را تخلیه کند. آواز دشتی بسیار شبیه آهنگ‌های منطقه گیلان است.

گوشه‌های مهم آواز دشتی: درآمدها، بیات راجع، عشاق، سارنج، حاجیانی، چوپانی، گیلکی، دشتستانی، مثنوی، دیلمان

چنانچه با برخی از اصطلاحات آمده در متن آشنایی ندارید شما را به خواندن مقاله آشنایی با اصطلاحات موسیقی دعوت می‌کنیم. می‌توانید سوالات خود را نیز در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.