نویسنده: ساغر شفیعی
بروزرسانی: 10 آذر 1400
ستاره | سرویس هنر – موسیقی هم مانند دیگر زبان‌ها الفبا و اصطلاحات مخصوص به خود را دارد. آشنایی با اصطلاحات موسیقی برای نوازندگان حرفه‌ای موسیقی و آهنگسازان غربی الزامی و برای نوازندگان تفننی غیر ضروری است. اصطلاحات موسیقی بسیار زیاد و هرکدام از آن‌ها مربوط به بخشی از موسیقی هستند. در ادامه با اصطلاحات رایج و پرکاربرد در موسیقی آشنا خواهید شد.
معرفی اصطلاحات موسیقی به ترتیب حروف الفبا
آرپژ (Arpege)
اصطلاحی است به زبان فرانسه. اگر با پیانو یا هر ساز دیگری هنگام اجرا نت‌ها یکی پس از دیگری نواخته شوند، این حرکت را آرپژ می‌نامند.
آکورد (Accord)
در فرهنگ موسیقی ایرانی و کتاب‌های آموزش هارمونی (هماهنگی) و تئوری موسیقی به سازش ترجمه شده است. واژه آکورد (Accord) در انگلیسی به معنی جورآمدن، سازگاری و موافقت است. در موسیقی هم به معنی ترکیبی از چند نت است که به طور همزمان شنیده می‌شوند. نت‌های تشکیل دهنده یک آکورد معمولا با فواصل سوم بر روی هم قرار می‌گیرند و با یکدیگر تشکیل فاصله سوم می‌دهند. آکورد در واقع شکل عمودی یک قطعه موسیقی است که در خلال یک قطعه موسیقی به ندرت توسط یک ساز و به صورت همزمان اجرا میشود.
ارکستر (Orchestra)
ارکستر یک از معروف‌ترین اصطلاحات موسیقی است که به مجموعه‌ای از نوازندگان و ساز‌هایی که باهم به اجرای قطعات موسیقی می‌پردازند، اطلاق می‌گردد.
ارکستر مجلسی (Chamber orchestra)
به ارکستری گفته میشود که در آن از ساز‌های زهی آرشه‌ای، ساز‌های بادی چوبی و ساز‌های کوبه‌ای و ساز‌های شاسی دار یا کلیدی همچون پیانو استفاده شود. ارکستر مجلسی در حقیقت ارکستری کوچکتر (از نظر تعداد نوازنده و ساز) از ارکستر‌های سمفونیک است.
آکاپلا (Akapela)
آکاپلا به موسیقی کرال بدون همراهی ساز گفته میشود. موسیقی کرال ساخته‌هایی است که توسط آهنگسازان برای آواز گروهی (یا گروه کُر) نوشته میشود.
آکسان
تاکید بر یک نت به گونه‌ای که قوی‌تر از نت‌های مجاور اجرا شود.
بمل (Flat)
یکی از علامت‌های تغییر دهنده است که قبل از نت‌ها گذاشته میشود. این علامت صدای نت را نیم پرده پایین می‌آورد. به‌عبارت دیگر صدای نت را نیم‌پرده بم می‌کند. بمل در تقابل با دیز است.
اکتاو (Octave)
گاه به اختصار به صورت ve 8 و P8 نیز نوشته میشود. در زبان لاتین یعنی عدد هشت. اکتاو در موسیقی نشان دهنده هفت نُت پایه‌ای موسیقی Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si و نت هشتم که تکرار نت Do اول با فاصله هفت نت است می‌باشد. هر ساز دارای دامنه خاصی از لحاظ تکرار این نت‌ها است و دامنه سازها را اغلب با شمارش مجموع این هشت نت که برابر با یک اکتاو است می‌سنجند. بدیهی‌ست که ساز‌های مختلف دارای تعداد اکتاو‌های مختلف هستند. در واقع بازه‌ی اصوات موسیقی به زیربازه‌هایی به نام اکتاو تقسیم میشود. یک اکتاو بازه فرکانسی را شامل میشود که فرکانس انتهای آن دو برابر فرکانس ابتدای آن است.
اتود (Etude)
درموسیقی به قطعه‌هایی که گفته میشود که هدف آن‌ها ارتقای تکنیک نوازندگی است. هر اتود معمولاً برای یکی از مشکلات فن نوازندگی و رفع یکی از ضعف‌های تکنیکی هنرآموزان توصیه میشود.
اُورتور
اُورتور قطعه‌ای سازی است که به عنوان مقدمه برای اپرا، اوراتوریو، باله و سایر آثار دراماتیک یا به عنوان یک قطعه مستقل اجرا میشود و معمولاً شامل نغمه‌های اصلی آن اثر است. این قطعه در اجرا‌های نمایشی زمانی که هنوز پردهٔ نمایش بالا نرفته‌است، توسط ارکستر اجرا میشود.
در موسیقی ایرانی، از اواخر دوره قاجاریه (برای اولین بار توسط درویش خان) مقدمه‌ای بنام پیش‌درآمد قبل از درآمد اجرا میشود.
باس
یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی باس است. باس نام بازه‌ای از صدا در موسیقی و گونه‌ای که از صدای بسیار بَم انسان در خوانندگی و اپرا است.
بافت موسیقایی (Musical Texture)
بافت در هنر موسیقی احساسی است که به شنونده دست می‌دهد. شنونده‌ی یک قطعه موسیقی ممکن است قطعه را با صفاتی مانند نرم، خشن، ظریف یا لطیف، خوش رنگ یا نگران کننده توصیف کند. در موسیقی ارکستر یکی از عوامل مهم متجلی در بافت موسیقی سازبندی آن است.
بافت موسیقی نه تنها در موسیقی چند بخشی بلکه در موسیقی تک بخشی و آواز هم متجلی میشود. مثلا یک قطعه رزمی و حماسی با یک قطعه عاشقانه دارای بافت‌های گوناگونی هستند.
پارتیتور (Score)
نت‌نویسی‌ای که نت تمام بخش‌های سازی و آوازی یک ارکستر بزرگ، ارکستر مجلسی یا هم‌نواز‌های دیگر بر روی آن ثبت شده باشد. مانند نمونه زیر:
پاساژ (Passaje)
در لغت به معنای گذر یا گذرگاه است. در موسیقی به معنای تکه‌ای از یک قطعه موسیقی است که نقش آن در فضای یک اثر موسیقی، دو قسمت موسیقی را به هم پیوند می‌دهد.
این اصطلاح گاه به لحظه‌هایی از قطعه موسیقی گفته میشود که ناظر بر مهارت اجرایی نوازنده باشد. در دانش هارمونی نت پاساژ حرکت پرشی را تبدبل به حرکت درجه به درجه (حرکت متصل) می‌کند.
ترمولو
در موسیقی به اجرای پشت سر هم یک نت، ترمولو می‌گویند و امروزه در دو گروه از ساز‌های مضرابی-کوبه‌ای و زهی از آن دو مفهوم برداشت میشود. در ساز‌های مضرابی (مثل تار، سه تار، گیتار) و کوبه‌ای (مثل تمبک، تیمپانی) به نت‌های کشیده‌ای که به صورت نت ریز اجرا میشود و در ساز‌های زهی به اجرای یک نت کشیده به صورت نت‌های چنگ، دولاچنگ و سه‌لاچنگ ترمولو می‌گویند.
تریل یا غَلت (Trill)
علامت اختصاری «tr» نشانه‌ای است که اگر روی یک نت گذاشته شود، آن نت و نت بالاترش به صورت پی در پی و نسبتاً تُند به اندازه طول زمانی نت اصلی اجرا می‌شوند.
تم (Theme) یا سوژه
به موضوع‌های مورد بحث در یک کار هنری اطلاق میشود. تم ایده‌ای است که در یک قطعه موسیقی به ویژه قطعه‌ای به فرم سونات یا در یک قطعه به فرم فوگ یا در قطعه‌ای به فرم تم و واریاسیون، نقطه عزیمتی در بیان موسیقایی آن قطعه است.
تمپو (Tempo)
یکی از اصطلاحات موسیقی تمپو است که به سرعت اجرای یک قطعه موسیقی (یا قسمتی از آن) که از بسیار بسیار کند تا بسیار بسیار تند گسترش می‌یابد، گفته میشود. هر کدام از تمپو‌ها نشانه‌هایی دارند.
تنور (Tenor)
نام بازه‌ای از صدا در موسیقی و گونه‌ای از صدای مردانه در خوانندگی و اپرا است.
در مطالعه هارمونی معمولاً چهار قسمت صدایی مورد استفاده قرار می‌گیرد، به‌نام‌های سوپرانو، آلتو، تِنور و باس. تنور به زیرترین نوع صدای مردان گفته میشود که دامنهٔ آن بر اساس کلید سل، از نُت دو زیرخط اول تا دو بالای خط پنجم است، با این تفاوت که صدا دهندگی آن یک اُکتاو بَم‌تر (از سوپرانو) می‌باشد. این نوع صدا در آواز مردان در موسیقی ایرانی اهمیت فوق العاده‌ای دارد و می‌توان گفت که بیشتر آوازخوان‌های مرد ایرانی صدایی از همین نوع را دارند. به‌عنوان مثال می‌توان از استادان طاهر زاده، دردشتی، تاج اصفهانی و شجریان نام برد.
اصطلاح موسیقی حامل
حامل عبارت است از تعدادی خطوط افقی و موازی، با فواصل مساوی که نت‌های موسیقی روی خطوط و بین خطوط و یک نُت بالای حامل و یک نُت پایینِ حامل نوشته می‌شوند. خطوط حامل از پایین به بالا شمرده می‌شوند.
خط اتحاد (Tie)
خطی کمانی یا منحنی شکلی است که اگر در بالا یا پایین دو نت همنام و هم‌صدا قرار گیرد، مقدار کِشِشِ زمانی آن دو نت را به یکدیگر پیوند می‌دهد و دونت به یک نت تبدیل می‌شوند. ارزش زمانی آن از ترکیب ارزش زمانی آن دو نت تشکیل شده‌است، مانند نمونه زیر:
خط اتصال (Slur)
خطی کمانی شکل شبیه به خط اتحاد می‌باشد که در بالا یا پایین دو یا چند نت غیر هم صدا قرار می‌گیرد و صدای آن‌ها را به یکدیگر متصل می‌کند. در ساز‌های زهی آرشه‌ای نت‌هایی که خط اتصال دارند را با «یک آرشه» (بدون تغییر جهت آرشه) و در ساز‌های بادی و آواز با یک نَفَس اجرا می‌کنند.
دانگ یا تتراکورد (Tetracorde)
یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی دانگ است که به ترکیبی از چهار نت پی در پی که حدود آن یک فاصله چهارم درست را تشکیل بده،گفته میشود.
دیز (Sharp)
هرگاه بر سر نتی علامت دیز بیاید آن نت صدای زیرتری پیدا می‌کند یا به اصطلاح آن نیم‌پرده به بالا می‌آید. علامت دیز در موسیقی # است. علامت دیز صدای نت را نیم‌پرده زیرتر می‌کند.
دیاپازون (Diapason)
در یونان قدیم کلمه‌ی دیاپازون به معنی سرتاسرفاصله‌ها آمده، یعنی فاصله‌هایی که میان نت‌های پی در پی در داخل یک اکتاو قرار دارند.
امروزه مفهوم رایج آن برای تثبیت زیر و بمی صدا‌های موسیقی است. به گفته دیگر تعیین بسامد این صدا‌ها و ساختن وسیله‌ای که یک یا همه صدا‌های داخل یک اکتاو را تولید می‌کند. این وسیله را نیز دیاپازون می‌نامند.
رپرتوار (Repertory)
در معنای لغوی یعنی فهرست یا جدول. اما در اصطلاح موسیقی مجموعه قطعه‌های موسیقی است که تکنواز (یا خواننده) را برای رسیتال، یا ارکستر را برای کنسرت آماده می‌کند. تعداد قطعه‌های موسیقی در رپرتوار، معمولاً زیادتر از قطعه‌هایی است که در برنامه‌ی رسیتال یا کنسرت اعلام میشود، زیرا ممکن است شرکت‌کنندگان پس از اتمام برنامه در عین تشویق، اجرای قطعه‌های دیگری را نیز طلب کنند.
رکوئیم یا مس رکوئیم (Mass Requiem)
رکوئیم که به آن موسیقی مردگان هم اطلاق میشود، یک موسیقی آیینی برای آرامش مردگان در کلیسای کاتولیک است. رکوئیم این کلیسا‌ها یک قطعه مونوفونیک (تک صدایی) است که به وسیله گروه کر اجرا میشود، اما توجه آهنگسازان نامداری از جمله موتسارت و وردی به آن، رکوئیم را به فرمی موسیقایی در موسیقی اروپا تبدیل کرد.
رهبر ارکستر
رهبر ارکستر سرپرست گروهی از اجرا کنندگان موسیقی است که اجرای موسیقی، ارکستر و یا گروه نوازندگان و نحوه اجرای موسیقی را هدایت می‌کند.
ریتم (Rhythm)
ریتم را می‌توان احساس حرکت در موسیقی دانست که تاکیدی قابل ملاحظه بر نظم، نظمی تکراری و دورانی و اختلاف قوت و ضعف ضرب‌ها از آن درک میشود.
سازبندی (Orchestration)
سازبندی برگردان اصطلاح ارکستراسیون و گاه برگردان اصطلاح انگلیسی Instrumentation به معنی هنر ترکیب رنگ‌های صدایی ساز‌های ارکستر در نوشتن موسیقی است.
سمفونی (Symphony)
در موسیقی کلاسیک سمفونی به قطعه‌ایی ارکسترال گفته میشود که از چند بخش مجزا به نام موومان تشکیل شده باشد. هر سمفونی دارای فرم سونات است. فرم سونات در حقیقت همان فرم چهار بخشی یا چهار موومان است. قدمت آن به قرن هیجدهم میلادی در اروپا باز می‌گردد. یوهان سباستین باخ، موتزارت، هایدن و بتهوون در شکل گیری آن تأثیر به‌سزایی داشته‌اند.
سَنکُپ (فرانسه: Syncope)
اتصال کشش ضرب ضعیف به کشش ضرب قوی باعث جابه جا شدن تاکید‌ها در ضرب‌ها شده و قسمت ضعیف با تاکید بیشتری اجرا میشود. اینگونه موارد حالت خاصی را در موسیقی ایجاد می‌کند که به آن سنکپ می‌گویند.
سوپرانو
یکی دیگر از اصطلاحات موسیقی سوپرانو است که به بازه‌ای از صدا در موسیقی و گونه‌ای از صدای بسیار زیر (متضاد بَم) زنانه در خوانندگی و اپرا گفته میشود.
سونات (Sonata)
به قطعه موسیقایی گفته میشود که برای یک و یا گروه کوچکی از سازها نوشته میشود و در چند موومان اجرا می‌گردد.
سوئیت (Suite)
مجموعه‌ای از قطعه‌های به‌هم‌پیوسته و مرتبط از موسیقی سازی یا ارکسترال است. این فرم موسیقایی در قرن چهاردهم میلادی از آمیختگی نغمه‌های رقص متولد شد و کم‌کم به مجموعه‌ای از پنج رقص، گاه به‌همراه یک پرلود، در اوایل قرن هفده تکامل یافت. موومان‌های سوئیت معمولاً به‌صورت موضوعی یا موسیقایی کاملاً همبسته‌اند.
فرم (Form)
در تئوری موسیقی، فرم به معنی قالب یا شکل و اشاره به ساختار یک قطعه موسیقی دارد. فرم در یک قطعه موسیقی سعی می‌کند که آن قطعه را با شکستن به اجزایی توصیف کند. به عبارتی دیگر شکل، ساختمان و نظم یک اثر موسیقایی است.
فوگ (Fugue)
ساختار موسیقایی کنترپوانی است که در دو یا چند صدا و بر یک درونمایه یا (سوژه) ساخته میشود. سوژه در ابتدا معرفی و تعریف شده سپس مجدداً در تمامی قطعه بار‌ها بازنوازی و تکرار میشود. این تکرار و توالی هر بار در درجه و گام‌های متفاوتی بیان میشود. نمونه زیر نت نوشته قسمتی از «هنر فوگ» اثر باخ است.
کانُن
در موسیقی به قطعه‌ای گفته میشود که برای دو یا چند ساز نوشته میشود و نوازندگان آن را یکی پس از دیگری با فاصله چند میزان از هم اجرا می‌کنند. در این حالت، تقلید یا تقلید‌هایی از ملودی اولیه با مقداری فاصله نواخته میشود.
کنترپوئن (Counterpoint)
از لحاظ لغوی به معنای نت در مقابل نت است. در این فن تاکید بر روند افقی نت‌ها است تا بر روند عمودی. هر یک از نت‌هایی که با هم نواخته می‌شوند دارای ریتم و تم مستقل از هم بوده، ولی در کلیت آهنگ، دارای هارمونی هستند.
کسر میزان (Time signature)
در موسیقی میزان‌ها را با عدد کسری به نام کسر میزان مشخص می‌کنند.
گام (Gamme)
توالی چند نت است که به ترتیب ارتفاع مرتب شده‌اند. گام ممکن است بالا رونده یا پایین‌رونده باشد یعنی ارتفاع نت‌ها در آن به ترتیب صعودی یا نزولی مرتب شده باشند.
محدوده صوتی
محدوده صوتی یا منطقه صوتی، مجموعه اصواتیست که هر ساز موسیقی توانائی تولید آن را دارد. به گفته دیگر مجموعه اصواتی که در محدوده بین زیرترین و بم‌ترین صدائی که هر ساز می‌تواند تولید کند.
میزان
در موسیقی نشانه‌هایی برای مشخص کردن دوره‌ها و تعداد ضرب در هر دوره، وضع شده است. هر دوره به‌وسیلهٔ خطی عمودی، که حامل را قطع می‌کند، از دوره‌های پس و پیش خود جدا میشود. محتوای میان هر دو خط عمودی را میزان و خط‌های عمودی را خط میزان می‌نامند.
نت
یکی از رایج‌ترین اصطلاحات موسیقی نت است. در واقع الفبای موسیقی نت نام دارد.
نت شاهد: نتی است که بیشتر از سایر نت‌ها خود را نشان می‌دهد.
نت ایست: نتی که پس از جلوه و خودنمایی نت شاهد، می‌توان روی آن توقف کرد.
نت متغیر: نتی که به صورت موقت در قطعه تغییر می‌کند.
نوانس (Nuance)
در موسیقی به شدت نواخت یک نت موسیقی نوانس گفته میشود.
در این نوشتار با بخش زیادی از اصطلاحات موسیقی آشنا شدید. می‌توانید سوالات خود در این زمینه را در بخش نظرات مطرح کنید.
مریم
درود بر شما مطالب خیلی عالی بود برای من جالب بود ممنون از اینکه این مطالب رو در اختیار ما گذاشتید موفق و موید باشید
https://alikmusic.org/
سلام میخوام بدونم این اصطلاحات باید حفظ کنیم یا با تمرین موسیقی به مرور یاد میگیریم؟
ساغر شفیعی
در حین تمرین و کار موسیقی اصطلاحات پرکاربرد به مرور زمان ملکه ذهن می‌شوند.
مهدی علی اکبریان
با سلام دستگاهای موسیقی و آواز چیست چه تفاوتی با هم دارند و تشخیص آن از یکذیگر چگونه است؟
ساغر شفیعی
درود بر شما. برای آشنایی کامل با دستگاه‌ها و آواز‌های موسیقی ایرانی می‌توانید مقاله «معرفی دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی» را مطالعه کنید.
میلاد چراغویسی
سلام
سوال من اینه که آیا شما میتونید سوناریته رو به صورت کامل و دقیق توضیح بدید
باتشکر