پل خواجو اصفهان؛ سمبل معماری ایده‌آل، زیبایی و استحکام

ستاره | سرویس گردشگری –  اصفهان شهر هنر و فرهنگ، شهری با جاذبه‌های گردشگری و تاریخی که شهرت جهانی دارد. شهری که با نگاه کردن به هر گوشه از آن می‌توان عمارت، سازه یا بنایی را مشاهده کرد که با گذشت سالیان دراز از تاسیس، همچنان زیبایی و صلابت خود را حفظ کرده است. اصفهان امروزه به عنوان یک منبع بزرگ از گنجینه‌های با ارزش تاریخی محسوب می‌شود. پل خواجو یکی از پل‌های تاریخی احداث شده بر روی رودخانه زاینده رود در شهر اصفهان، یکی از این گنجینه‌های با ارزش است. پل خواجو به عنوان زیباترین پل واقع بر روی زاینده رود شناخته می‌شود. این پل نیز مانند دیگر پل‌های واقع بر زاینده رود هنگام غروب و شب هنگام، محلی برای تفریح و لذت بردن از فضای زیبای موجود در اطراف آن است. پل خواجو در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

 

تاریخ پیدایش پل خواجو

با توجه به آنچه در بررسی‌ کتاب‌های تاریخی مشخص شده، شواهد حاکی از آن است که پل خواجو در زمان شاه عباس دوم و به دستور او ساخته شده است. گویا در دوران شاه عباس دوم خرابه‌ای از یک پل قدیمی به نام پل حسن بیگ، مربوط به دوره تیموری در محله نزدیک اقامت خانواده پادشاهی قرار داشته است. پل حسن بیگ تخریب و به جای آن پل خواجو بنا می‌شود. هدف ساخت پل خواجو راحتی عبور و مرور خاندان پادشاهی و ایجاد یک چشم انداز زیبا برای مردم بوده است. 

بنابراین به دستور شاه عباس دوم باید یک پل زیبا در این مکان که عمیق‌ترین نقطه رودخانه بود ساخته می‌شد. بنابراین پل خواجو بر روی باقی مانده پل حسن بیک، به شکل سد بند طراحی و ساخته شده است، که در زمان خود موجب شگفتی سیاحان، گردشگران و معماران جهانی شده و از همان ابتدای ساخت به عنوان زیباترین پل واقع بر زاینده رود شهرت پیدا کرد. البته این پل در گذر زمان با اسیبهای جدی مواجه شده و بارها مرمت شده است.

 

 

اسم‌های مختلف پل خواجو

جالب است بدانید پل خواجو در طول عمر خود نام‌های بسیاری داشته است، به عنوان مثال به دلیل قرار گرفتن بر سر راه تکیه بابارکن الدین، با نام پل بابارکن الدین شناخته می‌شده است. همچنین در ابتدای ساخت پل، چون بر روی خرابه‌های پل تیموری یا پل حسن بیک ترکمان احداث شده از این پل با نام حسن بیگ یا پل تیموری یاد کرده‌اند. برخی دیگر به دلیل وجود پل در محله حسن آباد از آن با نام پل حسن آباد یاد کرده‌اند. همچنین از نظر نزدیکی جاده اصفهان به شیراز نام پل شیراز را نیز داشته است، یا به دلیل اینکه گبر‌ها از این پل به محله خود می‏رفته‏‌اند به نام پل گبر‌ها نیز شهرت داشته و در نهایت اسم خواجو، برگرفته از اسم خواجه و لقب بزرگان زمان صفوی و قرار گرفتن پل در محله خواجه‌های شهر بر روی این پل خارق‌العاده نهاده شده است و تا امروز این پل به این نام شهرت پیدا کرده است.

 

 

معماری پل خواجو

معماری این پل قدیمی به دلیل وجود تزئینات، نقاشی‌ها و کاشی کاری‌ها جلوه خاصی دارد. به همین دلیل این اثر تاریخی از جمله زیباترین پل‌ها در زمان خود بوده است و در بسیاری از کتب قدیمی و متون تاریخی می‌توان توصیفات و شعر‌های بسیاری را در وصف پل خواجو خواند. جالب است بدانید که پل خواجو مانند اکثر پل‌های ساخته شده بر روی رودخانه‌ها تنها برای اتصال دو طرف رودخانه کاربرد نداشته است.  پل علاوه بر اتصال ضلع شمالی و جنوبی رودخانه کاربرد سد بند نیز داشته است. با بالا بردن دریچه‌های پل، آب تا ارتفاع ۶ متری بالا می‌آمده و همین موضوع باعث می‌شده که یک دریاچه مصنوعی ایجاد شود. ترکیب این دریاچه با طبیعت سرسبز اطراف پل خواجو منظره بسیار زیبایی ایجاد کرده و پل خواجو را به یک مکان تفریحی تبدیل می‌کرده است. اگر به دقت به پل خواجو نگاه کنید در دو ضلع شرقی و غربی ساختمانی با عنوان شاه نشین (بیگلربیکی) همراه با چند اتاق تزئین شده با نقاشی وجود دارد، که محل تفریح خانواده شاه و همچنین محل اقامت آن‌ها هنگام برگزاری مسابقات شنا و قایقرانی بر روی این دریاچه مصنوعی بوده است.

 

 

همچنین با بستن دریچه‌های آب و با بالا آمدن آب رودخانه در ماه‌های تابستان امکان آبیاری درختان و زمین‌های اطراف رودخانه راحت‌تر فراهم می‌شده، البته این امر در بالا بردن میزان آب چاه‌های موجود در شهر نیز موثر بوده است. بنا به متون تاریخی پل خواجو چهار طبقه داشته که طبقه فوقانی آن در طول تاریخ تخریب شده است. تخریب پل خواجو تنها به تخریب طبقه فوقانی آن محدود نمی‌شود، بلکه این پل حوادث بسیاری را پشت سر گذاشته است تا امروزه با طولی به اندازه‌ای ۱۳۲ متر و عرض ۱۲ متر خود را به عنوان یکی از نماد‌های شهر اصفهان به جهانیان معرفی کند.

 

 

ساختار طبقه دوم پل کاملا متفاوت از طبقه زیرین آن است. قسمت بالایی پل، شامل یک مسیر عبور اصلی برای سواره و در دو طرف آن محل عبور باریک با طاق نما برای عبور افراد پیاده ساخته شده است. اما قسمت زیر پل شامل ۲۱ تالار یک شکل است که با فاصله جدا از یکدیگر قرار گرفته اند تا در فضای موجود بین آن‌ها نور به اندازه کافی در فضا وجود داشته باشد. این قسمت از پل مشرف به پله‌های است که به کف رودخانه منتهی می‌شوند.

 

 

نکته بسیار جالب در ساخت این پل این است که، برای مقاومت بیشتر پل در اطراف پایه‌های پل کف رودخانه را سنگ چین کرده اند تا از پوسیدگی و فرسایش پایه‌های پل در برابر آب جلوگیری شود. همین موضوع دلیل اصلی مقاومت این پل در برابر جریان شدید آب بوده است، همچنین در معماری این پل از سنگ‌های با قطعات گرد به عنوان پایه و پی پل استفاده شده است، ابعاد بزرگ پایه‌های پل و سطح اتصال بیشتر پل با کف رودخانه دلیل پابرجا ماندن این پل عظیم در گذشت این همه سال است. بهتر است بدانید که بررسی‌های بیشتر در مود ساخت پل نشان می‌دهد وجود آب شکن‌های پله‌ای از شدت فشار آب بر روی پل میکاهد، همچنین شکل نوک تیز ستون‌ها همچون آب شکن عمل کرده و نیروی وارد شده از سمت آب را بر روی ستون‌های پل به حداقل می‌رساند همین امر نیز در کاهش فشار از روی پایه‌های پل موثر است.

 

 

معماری به کارگرفته شده در پل خواجو مانند دیگر معماری‌های اسلامی ایران دارن تقارن، گنبدی شکل‌های منظم همراه با قرینه و دوران است. علاوه بر کابرد‌های متعدد این پل و ساختار مستحکم آن می‌توان در آن ظرافت، زیبایی و تناسب را مشاهده کرد. مصالح به کار رفته در ساخت پل خواجو بسیار هوشمندانه انتخاب شده است، برای ساخت پایه‌های پل و قسمت زیرین پل خواجو از سنگ استفاده شده است و از آجر برای پوشش پل و ساخت طاق‌های پل استفاده شده است از گچ نیز برای، اتصال کاشی (کاشی‌های استفاده شده برای تزئین پل کاشی‌های تلفیقی بسیار ظریف از جنس خشت همراه با لعاب هستند که به کاشی‌های خشتی مشهور به هفت رنگ هستند) و برای پوشاندن درز دیوار‌ها و ایجاد اتصال قوی بین اجزای پل از ملات‌های مانند، آهک و ساروج کمک گرفته شده است. ساروج یک ملات ساخته شده به دست مردم معماران ایرانی است، که از ترکیب خاک رس، آهک و خاکستر و الیافی به نام لوئی ساخته شده از تخم و پرز‌های نوعی نی درست می‌شده است.

 

 

بهتر است اینجا اشاره کنیم که سد بند‌های پل خواجو که بر روی ۱۶ دریچه‌ای پل قرار داشته اند از سه بخش در سه سطح مختلف تشکیل شده اند. در بخش اول، سد بند‌ها به شکل کشویی در پایین‌ترین سطح در مقابل دریچه‌ها قرار می‌گرفتند، حرکت این سد بند‌ها که کاملا در آب قرار داشت به شکل کشویی و مورب بوده است. در بخش دوم که دریچه از بیرون آب بسته می‌شدند سدبند‌ها به شکل قائم در شیار قرار می‌گرفتند و در بخش سوم برای حفظ دو سدبند بر روی دریچه در برابر فشار آب تیر‌های چوبی مقاومی را در پشت سدبند‌ها به شکل مورب قرار می‌دادند. بد نیست به این نکته نیز اشاره کنیم که امروزه در قسمت شرقی پل خواجو می‌توان مجسمه دو شیر سنگی را مشاهده کرد که اکثر باستان شناسان معتقد هستند، این‌ها نمادی از مردم بختیاری و محافظان اصفهان در دوران صفویه به شمار می‌روند.

 

 

اهمیت پل خواجو

پل خواجو در امتداد چهارباغ خواجو، در گذشته محل برگزاری مراسم و اعیاد مختلف به شمار رفته است و در طول عمر خود پذیرایی آیین‌های مختلف، مذهبی و فرهنگی بسیاری بوده است. امروزه  نیز مانند گذشته مکان تفریح و خوشگذرانی مردم شهر اصفهان و گردشگران اصفهانی به شمار می‌رود، تا هنگام غروب، تماشای غروب آفتاب را در این مکان زیبا مشاهده کنند و شب خاطره انگیزی را در کنار این اثر تاریخی سپری کنند. هرچند که در سال‌های اخیر نبود آب در زاینده رود باعث شده است این پل تاریخی مانند گذشته نتواند جلوه گری کند اما همچنان با زیبایی سحر گونه خود شکوه و عظمت خود را به رخ  بازدید کنندگانش می‌کشاند.