کتابخانه کاخ نیاوران؛ قدیمی‌ترین کتابخانه ایران

ستاره | سرویس گردشگری – کتابخانه کاخ نیاوران یا کتابخانه‌ی اختصاصی فرح پهلوی، هم‌جوار با محل سکونت خاندان پهلوی، در سال ۱۳۵۵ در دو طبقه و یک زیرزمین در ضلع شرقی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران احداث شده که دارای ویژگی‌های متمایزی در نوع معماری و ساختار سازه است.  کتابخانه سلطنتی مجموعه فرهنگی و تاریخی نیاوران مکان نگهداری بیش از ۲۳ هزار جلد کتاب با ۱۶ هزار عنوان است. از کتاب‌های قدیمی این کتابخانه می‌توان به دیوان حافظ متعلق به ۱۴۴ سال پیش اشاره کرد. این کتاب در سال ۱۲۵۲ هجری خورشیدی به ناصرالدین شاه قاجار هدیه شده است.

نمای بیرونی کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران

آثار قدیمی‌ترین کتابخانه ایران

موقعیت جغرافیایی کتابخانه کاخ نیاوران

تصویری از درون کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران

شکل‌گیری کتابخانه کاخ نیاوران

فرح دیبا از همان آغاز دهه‌ی ۱۳۴۰ به فعالیت‌های فرهنگی روی آورده بود. او علاوه بر خرید آثار هنری در سفرهایش به فرنگ، کارشناس‌هایی تمام وقت در پایتخت‌های فرهنگی مهم دنیا گماشت تا برایش از حراجی‌ها خرید کنند. بعدها برای نگهداری این آثار دستور ساخت دو ساختمان جدید در کنار کاخ نیاوران صادر شد: یکی ساختمانی دو طبقه بود برای کتابخانه‌ی اختصاصی، و دیگری ساختمانی برای نگهداری اشیای قیمتی اهدایی به فرح.

معماری کتابخانه کاخ نیاوران

کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران در حدود سال ۱۳۵۵ شمسی در قسمت شمال‌شرقی مجموعه نیاوران، در محیطی نسبتا دنج و همجوار با محل سکونت خاندان پهلوی، در دو طبقه و یک زیر زمین با زیر بنای تقریبی ۷۷۰ متر مربع احداث شد. این ساختمان که طراحی داخلی آن توسط عزیز فرمانفرمایان به انجام رسیده‌ است، دارای ویژگی‌های متمایزی در نوع معماری و ساختار سازه است. ساختار این سازه بر اساس الگوی رایج معماری مدرن در دهه‌ی پنجاه خورشیدی به همراه ترکیب هوشمندانه‌ای از شیشه و احجام سنگی شکل گرفته‌ است. طراحی و ترکیب شیشه و آینه توسط هنرمند امریکایی Charles Sevigny انجام پذیرفت.

این طراحی دارای ویژگی‌های متمایزی در دکوراسیون داخلی است. از آنجایی که فضای مورد بحث جهت استفاده شخصی و خصوصی در نظر گرفته شده، لذا از استانداردهای موجود کتابخانه‌ای به دور است. همچنین وجود پیانو و لوازم صوتی در این مجموعه حکایت از استفاده فضا به‌عنوان اتاق موسیقی دارد. آثار هنری شاخص از جمله مبلمان، مجسمه‌ها، تابلوهای نقاشی که در چیدمان داخلی به کار گرفته شده‌اند، باعث شده که فضا بیشتر جنبه‌ی موزه‌ای خود را القا کند.

از عناصر شاخص تزئینی و کاربردی کتابخانه، ترکیب حجمی بزرگی شامل چهار هزار و سیصد استوانه شفاف است که روشنایی سقف کتابخانه را توسط روشنایی زیادی که در پشت آن قرار گرفته تامین می‌کند. نکته‌ی قابل توجه در متریال استفاده شده این است که تمامی اجزای فلزی به کار گرفته شده در طبقات قفسه‌ها، پروفیل پنجره‌ها، نرده پلکان داخلی، ستون شیشه‌ای داخلی و… همگی از یک جنس و به رنگ طلایی است. این ساختمان در سه سطح جداگانه به کتابخانه اختصاص داده شده است:

چهار هزار و سیصد استوانه شفاف روشنایی سقف کتابخانه

آثار و ویژگی‌های کتابخانه کاخ نیاوران

مجموعه کتب چاپی موجود در کتابخانه اختصاصی بالغ بر ۲۳۰۰۰ جلد و حدود ۱۶۰۰۰ عنوان میباشد که مشتمل بر آثار فارسی: تالیفات فرهنگی، ادبی، اجتماعی، گزارشات و آمار و آثار خارجی شامل: دایره المعارفها، دوره های تخصصی هنر، باستان شناسی و منابع تمدن و هنر ملل میباشد. در این میان سه رشته کتابهای مربوط به تاریخ ایران، ادبیات فرانسه، و هنر نقاشی از غنای بیشتری برخوردار است. چاپهای اول بسیاری از سفرنامه های بنام و معتبر خارجیان به آسیا و ایران دراین کتابخانه موجود است. 

مجموعه نسبتا کامل انتشارات دانشگاه تهران و بنیاد فرهنگ ایران با صحافی به رنگ آبی سلطنتی، آثار بسیار معتبر از نقاشان معروف دنیا به ویژه نقاشان قرن ۲۰ میلادی با چاپ، کاغذ و صحافی نفیس در میان مجموعه به چشم میخورد. وجود مجموعه های کاملی از آثار تعدادی از نویسندگان فرانسوی قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی که در زمان حیات خود آنها به چاپ رسیده است بر ارزشهای مجموعه افزوده است. 

پیانو معروف کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران

یکی از ویژگیهای منحصر بفرد این کتابخانه که این فضا را از سایر کتابخانه های دیگر متمایز ساخته و آن را مبدل به فضای موزه ایی نموده است وجود کتب اهدایی است که از سران کشورها و نویسندگان نامی به این واحد اهدا گردیده است. از جمله این افراد می توان به پروین اعتصامی، علی نقی وزیری، منوچهر آتشی، جان اف کندی، والت دیزنی، جواهر لعل نهرو، رولف بنی، گریشمن و امضاء بسیاری از افراد سرشناس دیگر اشاره کرد. از جمله دیگر آثار موجود در این کتابخانه می توان به مجموعه های خطی اشاره کرد از جمله کاتبان این نسخ می توان به میرعلی هروی، احمد نیریزی، وصال شیرازی، زین العابدین حسنی، محمد اصفهانی و محمد تقی مشهدی اشاره نمود.

از بخشهای دیگر کتابخانه کلکسیون آثار هنری است که مجموعه ای بیش از ۳۵۰ تابلو نقاشی را شامل میشود. از جمله هنرمندانی که آثارشان در این کلکسیون دیده میشود: جعفرروحبخش، منصوره حسینی، ناصراویسی، ابوالقاسم سعیدی، محمود فرشچیان، سالوادور دالی، خوان میرو، اندی وارهول و آلن بایاش، نشاندهنده بخشی از تاریخ هنر معاصر بویژه جریانهای نوگرایی هنر ایران در دهه سی و چهل خورشیدی میباشد. 

مبلمان و تزئینات داخلی کتابخانه اختصاصی کاخ نیاوران

بسیاری از کتابهای چاپی این کتابخانه به خاطر صحافی های هنرمندانه و نفیس و نحوه بسته بندی می توانند مثل یک شیئ هنری مجذوب کننده باشند. کتابهایی که در جعبه های چرمی منقش، چوبی معرق کاری شده، فلز کاری شده، منبت مرصع وغیره قرار دارند از این قبیل اند؛ از نظر قطع، کوچکترین کتاب این مجموعه، قرآنی است به قطع ۸*۵ سانتیمتر و بزرگترین آن اطلسی است به زبان لاتین و در قطع ۸۲*۵۷ سانتیمتر.

قدیمی ترین کتاب در مجموعه غیر فارسی کتابی است که توسط JOSEPHUS FLAVIUS در مورد تاریخ قوم یهود در سال ۱۶۰۹ میلادی به زبان لاتین در پاریس به چاپ رسیده است. قدیمی ترین کتاب فارسی، دیوان حافظ به شرح سوری است که به ناصرالدین شاه قاجار اهدا شده است. این کتاب در سال ۱۲۵۲ شمسی (۱۸۷۳ میلادی) در لایپزیک منتشر شده است. ساماندهی کتب چاپی کتابخانه اختصاصی در سال ۱۳۸۱ توسط یک تیم متخصص به طور کامل شناسایی و طبقه بندی گردید. فهرست نویسی انجام شده به روش LC مطابق با استانداردهای کتابخانه کنگره آمریکا انجام یافته است.

شایان ذکر است که در بدو تأسیس کتابخانه کتب موجود توسط کتابداری که در این واحد فعالیت داشته به روش دیویی در حال انجام بوده است که پس از پیروزی انقلاب ادامه کار متوقف ماند. عملیات فهرست نویسی به مدت دو سال شامل فهرست نویسی، لیبل گذاری، انتفال اطلاعات به نرم افزار اطلاعاتی رایانه ای در دو پایگاه فارسی و لاتین با قابلیتهای جستجو و تهیه برگه دان دستی براساس عناوین کتاب انجـام گردید. این کتـابخـانه از لحاظ موزه ای هم اکنون به جهت بازدید پذیـرای عموم علاقمندان می باشد.

منابع: ویکی پدیا، بیتوته، کجارو و مجموعه کاخ نیاوران