غزل شماره ۱۱۷ حافظ: دل ما به دور رویت ز چمن فراغ دارد

معنی و تفسیر غزل شماره ۱۱۷ حافظ

دل ما به دور رویت ز چمن فراغ دارد
که چو سرو پایبند است و چو لاله داغ دارد

دل ما در دوران جلوه‌گری تو و یا در گرداگرد چهره تو، از باغ و بوستان بی‌نیاز است، زیرا که مانند سرو، پایبند عشق است و همچون لاله، داغ عشق دارد.

سر ما فرونیاید به کمان ابروی کس
که درون گوشه گیران ز جهان فراغ دارد

ما سر تسلیم برابر ابروی کمان کسی فرود نمی‌آوریم، یعنی گرفتار عشق دیگران نمی‌شویم، چراکه دل خلوت‌نشینان از عالم و آدم بی‌نیاز و رهاست.

ز بنفشه تاب دارم که ز زلف او زند دم
تو سیاه کم بها بین که چه در دماغ دارد

من از بنفشه در خشم و غضب هستم که پیچ و تاب خود را به زلف یار نسبت می‌دهد و تشبیه می‌کند، تو ببین که این سیاه چهره بی‌ارزش چه خیال خامی در سر می‌پروراند. او در برابر زلف معشوق به چشم نمی‌آید.

به چمن خرام و بنگر بر تخت گل که لاله
به ندیم شاه ماند که به کف ایاغ دارد

با ناز و عشوه به چمنزار برو و ببین که در کنار تخت پادشاهی گل سرخ، لاله مانند همنشین و حریف پادشاه است که پیاله شراب در دست دارد. این تصویرسازی زیبا مربوط به فصل بهاران و شکفتن گل‌های متعدد در بوستان است.

شب ظلمت و بیابان به کجا توان رسیدن
مگر آن که شمع رویت به رهم چراغ دارد

در این تاریکی مطلق و بیابان پر هراس به کجا می‌توانم برسم مگر در صورتی که شمع روی فروزان تو بر سر راهم چراغ بگذارد. یعنی من فقط با هدایت و راهنمایی روشنگرانه توست که می‌توانم نجات پیدا کنم.

من و شمع صبحگاهی سزد ار به هم بگرییم
که بسوختیم و از ما بت ما فراغ دارد

سزاوار است اگر من و شمع سحرگاهان (شمع در حال خاموشی) با هم گریه سر بدهیم، زیرا که هر دو سوختیم و معشوق ما از ما بی‌خبر است و به ما التفات ندارد. «بگرییم» در انتهای مصراع نخست در بعضی نسخ به صورت «بگوییم» ضبط شده است، یعنی سزاوار است من و شمع صبحگاهان هم‌صحبت شویم و درباره بی‌تفاوتی و بی‌توجهی یار حرف بزنیم.

سزدم چو ابر بهمن که بر این چمن بگریم
طرب آشیان بلبل بنگر که زاغ دارد

شایسته و سزاوار من است اگر مانند ابر بهمن بر چمن هستی گریه کنم، از فرط این غصه و درد که آشیان شادمانی بلبل هزاردستان به دست زاغ افتاده است. یعنی درد دارد اینکه نالایقان به ناز و نعمت و جایگاهی رسیده‌اند که سزاوارش نیستند.

سر درس عشق دارد دل دردمند حافظ
که نه خاطر تماشا نه هوای باغ دارد

دل رنجیده و پر از درد حافظ، آرزوی خواندن درس عشق را دارد و از این سبب دیگر خیال و اندیشه سیر و تفرج و آرزوی دیدن باغ را در سر ندارد