غزل شماره ۴۴ حافظ: کنون که بر کف گل جام باده صاف است

معنی و تفسیر غزل شماره ۴۴ حافظ

کنون که بر کف گل جام باده صاف است
به صد هزار زبان بلبلش در اوصاف است

اکنون که گل جام شراب در دست دارد، بلبل با صدهزار نغمه در حال توصیف زیبایی گل است.
گل و بلبل: این دو همواره رابطه‌ای عاشقانه دارند. گل نماد معشوق و بلبل شیدا نماد عاشق بوده و بارها در شعر حافظ به این عشق اشاره شده است؛ «می‌رسد مژده گل بلبل خوش الحان را»، «بلبلی برگ گلی خوشرنگ در منقار داشت» و «فکر بلبل همه آنست که گل شد یارش» از این نمونه هستند.

بخواه دفتر اشعار و راه صحرا گیر
چه وقت مدرسه و بحث کشف کشاف است

دیوان شعری را بطلب و به دشت صبر و خرم برو، اینکه هنگام به مدرسه رفتن و پژوهش کشف کشاف نیست.

فقیه مدرسه دی مست بود و فتوی داد
که می حرام ولی به ز مال اوقاف است

دانشمند دین دیروز در حال مستی رأی داد که باده‌نوشی حرام است، ولی از خوردن اموال موقوفه که تجاوز به حقوق محرومان به شمار می‌آید، بهتر است.
این بیت طنز است و با لحن طعن و کنایه گفته شده، چه اینکه فقیه مست بوده و به حرام بودن می فتوا داده است.

به درد و صاف تو را حکم نیست خوش درکش
که هر چه ساقی ما کرد عین الطاف است

در پیمانه‌ی عمر تو هرچه بریزند چه پالوده و چه ناپالوده به خوشی و گشاده‌رویی بنوش که ساقی ازل هرچه فرماید، جز لطف و عنایت نباشد.
این بیت حاکی از جبرانگاری حافظ است. حافظ مسئله جبر و اختیار را شاعرانه مطرح می‌کند. یعنی مطلقاً بر هیچ چیز اراده نداریم. برای مطالعه بیشتر به معنی بیت هشتم از غزل شماره ۳۷ حافظ «رضا به داده بده وز جبین گره بگشای / که بر من و تو در اختیار نگشادست» مراجعه کنید.

ببر ز خلق و چو عَنقا قیاس کار بگیر
که صِیت گوشه نشینان ز قاف تا قاف است

از مردمان جدایی بجو و مانند سیمرغ کار زندگی را به میزان بصیرت بسنج که آوازه گوشه‌گیران کوی محبت مانند سیمرغ از قاف تا قاف گرد جهان را فراگرفته است.
عَنقا: سیمرغ، مرغی افسانه‌ای که در کوه قاف آشیانه دارد. در شعر حافظ عنقا به دور از دسترس بودن شهرت دارد. چنانچه در بیت سوم از غزل شماره هفت حافظ می‌سراید: عنقا شکار کس نشود دام بازچین
صِیت: آوازه و شهرت عالمگیر داشتن
قاف: نام کوهی که به اعتقاد قدما بر ربع مسکون محیط بوده است. از قاف تا قاف یعنی سراسر جهان، از کران تا کران از یک سر جهان تا سر دیگر. دیگر شاعران نیز به «قاف تا قاف» اشاراتی داشته‌اند. همچنان که سنایی می‌سراید:

هر مدعیی ز قاف تا قاف
بیهوده ز عشق تو زند لاف

حدیث مدعیان و خیال همکاران
همان حکایت زردوز و بوریاباف است

سخن اهل ادعا و تصورهای باطل حریفان عرصه‌ی فضل و میدان فصاحت در قیاس با من، مانند داستان مقایسه زری‌باف با حصیرساز است.
حکایت زردوز و بوریاباف: اینکه طلا را که ارزشمند است، به دست هر بافنده‌ای نمی‌دهند و اشاره دارد به داستانی که سعدی نیز آن را آورده است:

بوریاباف اگرچه بافنده است
نبرندش به کارگاه حریر

خموش حافظ و این نکته‌های چون زر سرخ
نگاه دار که قلّاب شهر صراف است

حافظ، خاموشی گزین و این لطیفه‌های نغز چون زر پاک و گرانبها را از دست مده و عرضه مکن که بر جای ناقد و صراف سخن در این بازار آشفته نیرنگ‌سازی نشسته و دزدانه به نام خود نشر می‌‌دهد.
قلاب: در اینکه قُلّاب صحیح است یا قَلّاب میان شارحان اختلاف هست. دکتر خطیب رهبر قَلّاب را صحیح می‌داند به معنی « آنکه سکه قلب زند. نیرنگ‌سازی که زر خالص سخن تو را مغشوش و قلب وانمود می‌کند». بهاء الدین خرمشاهی تلفظ درست را قُلّاب می‌داند و دلیل انتخابش را مراجعه به فرهنگ لغات زبان عربی اشاره می‌کند و علامه قزوینی قُلّب را به معنی حیله‌گر و چاره‌جو می‌دانستند. غنی و فروزانفر نیز قُلاب را درست می‌دانند. دکتر حمیدیان جای احتمال را برای صحت هر دو تلفظ باز می‌گذارد.

در متن فوق، تعبیر فال حافظ با بهره گرفتن از شرح جلالی و معنی ابیات با کمک دیوان حافظ شرح دکتر خلیل خطیب رهبر (انتشارات صفی علیشاه)، حافظ‌نامه بهاءالدین خرمشاهی (انتشارات سروش)، شرح شوق دکتر سعید حمیدیان (نشر قطره) و نیم نگاهی به ترجمه شرح سودی (انتشارات نگاه) نوشته شده بود