غزل شماره ۴۰ حافظ: المنة لله که در میکده باز است

معنی و تفسیر غزل شماره ۴۰ حافظ

بیت اول

المنة لله که در میکده باز است
زان رو که مرا بر در او روی نیاز است

سپاس خدای را که در میکده عشق را گشاده است زیرا من برای برآمدن مراد خود سر نیاز بر آستان میخانه می‌سایم.
المنة لله: جمله اسمیه به معنای «منت خدای راست» و منت نعمت دادن و بیان نمودن نیکوئی خود را بر کسی و منت نهادن را گویند. المنة لله برای شکرگزاری و سپاس از خداوند بکار می‌رود. حافظ در غزل شماره ۳۷۱می‌سراید:

المنة لله که چو ما بی‌دل و دین بود
آن را که لقب عاقل و فرزانه نهادیم

خم‌ها همه در جوش و خروشند ز مستی
وان می که در آن جاست حقیقت نه مجاز است

خم‌های وجود سالکان از سکر باده معرفت جوش آورده است و شرابی که در این خم‌هاست باده‌ی حقیقت است نه شراب مجازی که سوداهای باطل برمی‌انگیزد.
خُم: ظرفی سفالین یا گلین و بزرگ است که در آن آب، سرکه و شراب و مانند آنها می‌ریزند و در شعر حافظ خصوصاً ظرف شراب است. در این بیت معنای معنوی و عرفانی دارد. و در غزلیات بسیاری تکرار می‌‌گردد. این خم حافظ از آن مست می‌گردد با خم عادی فرق دارد که در غزلیات متعدد به آن اشاره می‌کند، از آن نمونه بیت اول غزل شماره ۲۹ حافظ:

ما را ز خیال تو چه پروای شراب است
خم گو سر خود گیر که خمخانه خراب است

از وی همه مستی و غرور است و تکبر
وز ما همه بیچارگی و عجز و نیاز است

از معشوق مستی، فریفتگی به حسن و دلیری در دلبری برمی‌آید و از ما بیچارگی، ناتوانی و نیازمندی ساخته است. یعنی لایق جانان آن است و لایق ما این.
در ادبیات عاشقانه غرور و ناز و عتاب از سوی معشوق نه تنها ناخوشایند نیستند، بلکه باعث برجسته‌تر شدن زیبایی‌های معشوق و اشتیاق بیشتر عاشق می‌شود. چنانچه در بیت آخر غزل با مطلع «هر که را با خط سبزت سر سودا باشد» می‌فرماید:

چشمت از ناز به حافظ نکند میل، آری
سرگرانی صفت نرگس رعنا باشد

رازی که بر غیر نگفتیم و نگوییم
با دوست بگوییم که او محرم راز است

رازی که با هیچکس قبل از این نگفته و بعد از این نیز نمی‌گوییم، تنها با دوست می‌گوییم، چراکه تنها اوست که رازنگهدار است.

شرح شکن زلف خم اندر خم جانان
کوته نتوان کرد که این قصه دراز است

قصه‌ی گیسوی گره‌گیر یار داستانی دراز است که نمی‌توان آن را مختصر کرد.
کوته نتوان کرد: ایهام دارد. یکی اینکه گیسوی یار را کوتاه نمی‌توان نامید و دیگر آنکه نمی‌توان داستان را مختصر بیان کرد و نیاز به طول و تفسیر دارد. درباره زلف دراز جانان در غزلی دیگر می‌گوید: معاشران گره از زلف یار باز کنید / شبی خوش است بدین قصه‌اش دراز کنید

بار دل مجنون و خم طره لیلی
رخساره محمود و کف پای ایاز است

(در ادامه بیت قبل) این داستان شرح غم‌های دل مجنون در شکنج گیسوی لیلی و سرگذشت جبهه سودن عاشقی چون محمود و بوسه زدنش بر پای معشوقی مانند ایاز است.
بار دل: کنایه از غم و غصه دل، بار عشق و بار مسئولیت عاشقی

بردوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم
تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است

از آنگاه که چشم بر روی تو گشوده‌ام، مانند باز از هرچه در جهان جز تو دیده فروبسته‌ام.
باز: جناس تام. باز در مصراع اول نام یک نوع پرنده است و این مصراع تلمیح دارد به شیوه‌ی تربیت باز شکاری که بازداران در شکارگاه کلاهکی بر روی چشم باز می‌نهادند و در هنگام صید آن را از سر باز برمی‌داشتند تا توجه این پرنده تنها به شکار معطوف شود. در مصراع دوم باز همان گشودن معنا می‌دهد که در تضاد با بردوختن و چشم پوشیدن است.

در کعبه کوی تو هر آن کس که بیاید
از قبله ابروی تو در عین نماز است

هر عاشقی که به سرای کعبه‌وار تو فروآید، ابروی تو را قبله‌ی خویش می‌شمارد و در برابر آن به نماز می‌ایستد.
کوی معشوق برای عاشق از لحاظ حرمت جایگاه کعبه را دارد.

ای مجلسیان سوز دل حافظ مسکین
از شمع بپرسید که در سوز و گداز است

ای یاران مجلس، از داغ دل حافظ ناتوان را از شمع بپرسید چراکه تنها شمع از آن آگاه است که مانند وی می‌سوزد و می‌گدازد.
در اشعاری همچون «در وفای کوی تو مشهور خوبانم چو شمع / شب‌نشین کوی سربازان و رندانم چو شمع» خود را به شمع تشبیه می‌کند.

در متن فوق، تعبیر فال حافظ با بهره گرفتن از شرح جلالی و معنی ابیات با کمک دیوان حافظ شرح دکتر خلیل خطیب رهبر (انتشارات صفی علیشاه)، سایت گنجور و ترجمه شرح سودی (انتشارات نگاه) نوشته شده بود