غزل شماره ۱۱ حافظ: هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق

معنی و تفسیر غزل شماره یازده حافظ

بیت اول

ساقی به نور باده برافروز جام ما
مطرب بگو که کار جهان شد به کام ما

ما در پیاله عکس رخ یار دیده‌ایم
ای بی‌خبر ز لذت شرب مدام ما

ای آنکه از لذت باده‌گساری پیوسته ما آگاه نیستی، بدان که باده‌نوشی ما از آن است که در آیینه‌ی جام پرتو رخسار محبوب را می‌نگریم.
شُرب مدام ایهام دارد، یکی همیشه نوشیدن و دیگر نوشیدن شراب چه مدام و مدامه به معنی شراب است. شرب مدام در غزلیات دیگر از جمله «ساقی ار باده از این دست به جام اندازد / عارفان را همه در شرب مدام اندازد» تکرار شده است.

هرگز نمیرد آن که دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریده عالم دوام ما

کسی که (همانند ما) دلش به عشق زنده شد، هرگز نخواهد مرد که جاودانگی و پایندگی ما در دفتر هستی نوشته شده است.
جَریده دفتر حساب، دفتر نویسنده و رساله را گویند.

چندان بود کرشمه و ناز سهی قدان
کاید به جلوه سرو صنوبرخرام ما

ناز و غمزه‌ی زیبایان بلندبالا تا وقتی است که یار سرورفتار ما حسن‌نمایی آغاز نکرده باشد. یعنی پس از جلوه‌گری یار ما، سایر جلوه‌گری‌ها از رونق می‌افتد.
سرو صنوبرخرام: سرو قامتی که هنگام رفتار چون درخت صنوبر به ناز به این سو و آن سو میل می‌کند.
صَنوبر درختی از تیره مخروطیان دارای برگ‌های ضخیم، کوتاه و مخروط‌های باریک و دراز است. سرو و صنوبر هر دو از یک خانواده هستند.

ای باد اگر به گلشن اَحباب بگذری
زنهار عرضه ده بر جانان پیام ما

ای باد (صبا) اگر از گلستان دوستان عبور کنی، پیام ما را به جانان برسان.
زنهار در اینجا برای تأکید یعنی قطعاً، حکماً و حتماً به کار رفته است و معنای معمول آن «امان و پناه» را نمی‌دهد.

گو نام ما ز یاد به عمدا چه می‌بری
خود آید آن که یاد نیاری ز نام ما

(خطاب به باد می‌گوید که به یار من) بگو: چرا به قصد و از روی عمد یاد ما را از خاطرت پاک می‌کنی؟ لازم نیست کوشش کنی که نام مرا از خاطرت ببری، به زودی آن روزی خواهد آمد که نیاز به این کوشش نخواهد بود و از شدت کم‌لطفی و فراموشکاری یاد ما از خاطرت رفته باشد و خود به خود نام مرا به یاد نخواهی آورد.

مستی به چشم شاهد دلبند ما خوش است
زان رو سپرده‌اند به مستی زمام ما

چون مستی در دیده‌ی یار زیبا و دلخواه ما مقبول است، عنان و سررشته اختیار ما را به مستی واگذار کرده‌اند.
برای این بیت دو معنا متصور هستند:  یک معنا اینکه در چشم یار ما و از نظر او مستی خوب است و دوم اینکه هر مستی‌ای خوب نیست، مستی چشم شاهد دلبند ما خوش است.
شاهد فرد زیبارو و خوبرو است و در شعر حافظ فراوان بکار رفته است؛ «شاهدان گر دلبری زینسان کنند»، «ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت» و «شاهد آن نیست که مویی و میانی دارد» از این نمونه هستند.

ترسم که صرفه‌ای نبرد روز بازخواست
نان حلال شیخ ز آب حرام ما

برای اهل پرهیز نگرانم چون یقین دارم که روز قیامت و سؤال و جواب، نان حلال شیخ ریایی که از وجه وقف است، بر آب حرام (شراب) که ما می‌نوشیم برتری و رجحان نخواهد داشت و پسندیده‌تر و پاک‌تر نیست.

حافظ ز دیده دانه اشکی همی‌فشان
باشد که مرغ وصل کند قصد دام ما

ای حافظ، قطره سرشکی بریز و دانه اشکی نثار کن، امید است که پرنده وصال یار به سوی دام ما آید و رحمی بر حال زار ما آورد.

دریای اخضر فلک و کشتی هلال
هستند غرق نعمت حاجی قوام ما